بررسی شایع‌ترین بیماری‌های آبزیان

آبزیان، مانند هر موجود زنده دیگری، در معرض ابتلا به انواع بیماری‌ها هستند. در میان چالش‌های محدود کننده تولید، بیماری های عفونی با ایجاد ضررهای اقتصادی چشمگیر، سهم بزرگی را به خود اختصاص می‌دهند. باتوجه به اهمیت این موضوع در این مقاله قصد داریم به بررسی شایع‌ترین بیماری های ماهیان بپردازیم.

بیماری‌های باکتریایی آبزیان

بیماری‌های باکتریایی یکی از شایع‌ترین علل مرگ و میر در ماهیان پرورشی هستند. این بیماری ها معمولا با ضایعات پوستی و تورم شکم یا چشم مشخص می شوند. برخی از رایج ترین آن ها در ادامه آمده است:

 

بیماری دهان قرمز آنتروباکتریایی (یرسینیوزیس)

این بیماری در حال حاضر یکی از رایج ترین بیماری های عفونی در صنعت آبزی پروری ماهیان سردابی به‌ویژه قزل‌آلای رنگین‌کمان است. نام­های دیگر آن، بیماری دهان قرمز آنتروباکتریایی، دهان قرمز هگرمن، بیماری لکه­ی خونی چشم آزادماهی و بیماری دهان قرمز آنتریک می باشد. این بیماری در تمام سنین ماهیان بروز می‌کند. در ماهیان کوچک‌تر و انگشت‌قد به‌صورت حاد و در ماهیان بزرگ‌تر به‌صورت مزمن مشاهده می‌شود. تلفات در ماهیان جوان بین 2% تا 35% در هفته متغیر است.

 

عامل بیماری

این بیماری در اثر آلودگی با باکتری گرم منفی Yersinia ruckeri ایجاد می شود که قادر است در محیط‌های آبی و بین رسوبات حتی تا دو ماه زنده بماند. ماهیان سالمی که ناقل این بیماری هستند، در دمای ۱۵-۱۸ درجه سانتی‌گراد شروع به ترشح باکتری می‌کنند و بیماری به‌صورت بالینی ظاهر می‌شود. در دمای زیر ۱۰ درجه، میزان ابتلا و تلفات کمتر است.

بیش از ۷۵ درصد از ماهیان بهبود یافته تبدیل به حامل بیماری می‌شوند و به‌طور دوره‌ای باکتری را از روده خود منتشر می‌کنند. انتقال بیماری عمدتاً از طریق جریان آب و از ماهیان بیمار یا ناقلین صورت می‌گیرد.

 

علائم بالینی

علائم داخلی: تورم شکم، التهاب همراه با خونریزی در ناحیه خلفی روده، پرخونی دراندام های داخلی، بزرگ شدن بافت های خون سازهمچون کلیه و طحال (تصویر A و B)

علائم ظاهری: تیرگی بدن، خونریزی در قائده باله ها، قرمزی(خونریزی) نواحی دهان (تصویر C)، سرپوش آبششی و سایر نواحی پوست، کدورت قرنیه، خونریزی در اطراف چشم­ها ، بیرون زدگی یا اصطلاحاً اگزوفتالمی یک یا دو طرفه­ی چشم همراه با لکه­های خونی در آن (تصویر D)

علائم رفتاری: شنای آهسته در سطح استخر، بی اشتهایی، عدم تعادل

علایم بالینی بیماری دهان قرمز آنتروباکتریایی

رفرنس  عکس : Scott, Callum James Walter. “Molecular studies on the fish pathogen Yersinia ruckeri.” (2012).

عواملی که موجب بروز بیماری می‌شوند:

وجود عوامل استرس‌زا در محیط پرورش: تراکم بالا، تغذیه نامناسب، دستکاری‌های غیرضروری و مکرر

کیفیت نامناسب آب: نیتریت بیش از 0.1 ppm به‌عنوان عامل مستعدکننده در بروز بیماری

 

بیماری استرپتوکوکوزیس (Streptococcosis)

استرپتوکوکوزیس از شایع ترین بیماری های ععفونی در آبزیان می باشد که توسط باکتری‌های جنس Streptococcus  ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند به سرعت در مزارع پرورش ماهی شیوع پیدا کرده و خسارات اقتصادی زیادی به دنبال داشته باشد. استرپتوکوکوزیس معمولاً در ماهیان پرورشی، به‌ویژه در ماهیان آب شیرین و برخی از گونه‌های آب شور، مانند قزل‌آلا و ماهیان زینتی، بروز می‌کند. متاسفانه به دلیل مشکلات مدیریتی، بسیاری از مراکز تکثیر و پرورش ماهیان سردابی (قزل‌آلای رنگین‌کمان) در کشور با این بیماری مواجه هستند.

 

علائم بالینی

• زخم‌های پوستی: ظهور زخم‌ها و نواحی متورم در پوست و اطراف باله‌ها
• تورم شکم: ورم شکم به‌دلیل تجمع مایع در داخل بدن
• کاهش تحرک: ماهیان مبتلا معمولاً کم‌تحرک می‌شوند و بیشتر در نزدیکی سطح آب شنا می‌کنند.
• مرگ و میر: مرگ و میر سریع در ماهیان مبتلا به فرم حاد بیماری، به‌ویژه در ماهیان جوان.
• علائم عصبی: در برخی موارد، اختلالات عصبی شامل رفتار غیرعادی شنا و انحراف از مسیر طبیعی شنا نیز مشاهده می‌شود.
• عفونت‌های سیستمیک: عفونت در اندام‌های داخلی مانند کلیه‌ها، قلب و کبد ممکن است رخ دهد و موجب اختلالات عملکردی شود.
• قزل آلای رنگین کمان (O. mykiss) با علائم بالینی استرپتوکوکوز a) اگزوفتالموس و چشم های هموراژیک، b) آسیت، c) پوست تیره

 

عواملی که موجب بروز بیماری می‌شوند:

• کیفیت پایین آب: وجود مواد آلاینده مانند آمونیاک، نیتریت و pH نامناسب
• استرس‌های محیطی: تراکم بالا، تغییرات دما، و آلودگی‌های محیطی
• آسیب‌های فیزیکی: جراحات ناشی از دستکاری یا آسیب‌های مکانیکی
• ضعف سیستم ایمنی: ماهی‌های ضعیف یا مبتلا به سایر بیماری‌ها مستعدتر به ابتلا به استرپتوکوکوزیس هستند.

 

پیشگیری و درمان:

1. کنترل کیفیت آب: نظارت بر پارامترهای کیفی آب(دما، pH، اکسیژن محلول) برای کاهش استرس ماهیان.
2. واکسن‌ها: استفاده از واکسن‌های موجود برای برخی از سویه‌های Streptococcusمی‌تواند به کاهش بروز بیماری کمک کند.
3. آنتی‌بیوتیک‌ها: در صورت تشخیص زودهنگام، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها (مانند اریترومایسین، پنی‌سیلین) برای درمان عفونت‌های باکتریایی موثر است.
4. بهبود تغذیه و سیستم ایمنی ماهیان: تغذیه مناسب و استفاده از مکمل‌های غذایی برای تقویت سیستم ایمنی ماهیان.
5. حفظ بیوسکیوریتی: جلوگیری از ورود ماهیان آلوده به مزارع و کنترل دقیق شرایط بهداشتی.

پری‌بیوتیک‌ها و نقش حیاتی آن ها در سلامت آبزیان

بیماری‌های ویروسی آبزیان

ویروس‌ها نیز عامل بسیاری از بیماری‌ها در آبزیان هستند. این بیماری‌ها معمولاً تأثیرات منفی طولانی‌مدت بر جمعیت‌های ماهی و سایر آبزیان دارند. برخی از شایع ترین آن ها شامل:

 

 

بیماری سپتی‌سمی ویروسی خونریزی‌دهنده (Viral Haemorrhagic Septicaemia – VHS)

یکی از بیماری‌های ویروسی و شدیداً مسری در ماهیان است که می‌تواند منجر به تلفات بالا شود. این بیماری به‌ویژه در گونه‌های ماهیان پرورشی مانند قزل‌آلا، سالمون، تیلاپیا و کپور شایع است و خسارات اقتصادی زیادی را به صنعت آبزی‌پروری وارد می‌کند. این بیماری می‌تواند منجر به تلفات گسترده، کاهش تولید و افزایش هزینه‌های کنترل و پیشگیری شود. همچنین در موارد شدید، ممکن است باعث تعطیلی مزارع یا محدودیت‌های تجاری برای صادرات ماهی‌های آلوده گردد.

عامل بیماری

این بیماری توسط ویروس سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی یا Viral Haemorrhagic Septicaemia virus (VHSV)  ایجاد می‌شود. این ویروس به‌طور عمده به ماهیان پرورشی آسیب می‌زند و می‌تواند به صورت حاد یا مزمن در بدن ماهی‌ها بروز کند. ویروس VHS می‌تواند به طور عمده به سیستم گردش خون ماهی‌ها آسیب بزند و موجب خونریزی‌های داخلی در ارگان‌های مختلف بدن شود.

 

انتقال بیماری

ویروس VHS می‌تواند از طریق آب، تماس مستقیم با ماهیان آلوده یا تجهیزات آلوده مانند شبکه‌ها، پمپ‌ها، و سایر ابزارهای پرورش منتقل شود. ماهیان ناقل ویروس می‌توانند در شرایط استرس‌زا (مثل تغییرات دما، تراکم بالا و کیفیت پایین آب) ویروس را به دیگر ماهیان منتقل کنند. ورود عامل بیماری به بدن از طریق آبششها و زخمهای پوستی صورت می گیرد. ماهیان مبتلا به ویروس می‌توانند بدون بروز علائم آشکار بیماری، ویروس را منتقل کنند، به همین دلیل این بیماری می‌تواند به سرعت در مزارع پرورش ماهی گسترش یابد. انتقال، به آسانی و به سرعت در دمای1تا15درجه سانتیگراد اتفاق می افتد، اما در دمای بالای20 درجه سانتیگراد نیز می تواند صورت گیرد.

 

دوره کمون

دوره کمون بیماری معمولاً بین ۳ تا ۱۰ روز است. در این مدت، ویروس می‌تواند به سرعت در بدن ماهی گسترش یابد و علائم بالینی آشکار شود.

 

علائم بالینی

علائم بیماری در ماهیان مبتلا می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و شامل موارد زیر است:

• خونریزی‌های داخلی: خونریزی در نواحی مختلف بدن مانند اندام‌های داخلی (کبد، طحال، کلیه) و زیر پوست، به ویژه در اطراف شکم و باله‌ها.
• تورم شکم: تجمع مایعات در شکم ماهی‌ها که موجب تورم می‌شود.
• مرگ و میر سریع: در فرم حاد بیماری، ماهیان می‌توانند به سرعت تلف شوند (گاهی در مدت 24 تا 48 ساعت).
• تغییرات رفتاری:  کاهش اشتها و رفتار غیرعادی شنا به طوری که ماهیان مبتلا ممکن است به‌طور غیرطبیعی در دایره شنا کنند. ماهیان مبتلا کم‌تحرک شده و بیشتر در سطح پایین‌تر آب شنا می‌کنند.

 

عوامل مستعدکننده

• استرس محیطی: شرایط نامساعد مانند تراکم بالا، دمای بالا یا پایین آب، کاهش کیفیت آب، و تغییرات سریع محیطی می‌تواند منجر به بروز بیماری شود.
• آلودگی آب: وجود مواد آلاینده مانند آمونیاک، نیتریت و آلودگی‌های دیگر می‌تواند شرایط را برای بروز بیماری فراهم کند.
• ضعف سیستم ایمنی:  ماهیان که سیستم ایمنی ضعیف دارند یا در شرایط استرس‌زا قرار گرفته‌اند و یا مبتلا به سایر بیماری ها از جمله بیماری پرولیفراتیو کلیه، بیماری باکتریایی کلیه، ایکتیوفتریازیس هستند، بیشتر مستعد ابتلا به ویروس VHS هستند.

 

درمان و پیشگیری

در حال حاضر درمان خاصی برای ویروس VHS وجود ندارد، اما اقدامات پیشگیرانه و حمایتی می‌تواند به کاهش شیوع و تلفات بیماری کمک کند:

• کنترل بیوسکیوریتی: استفاده از روش‌های بهداشتی و قرنطینه ماهیان جدید برای جلوگیری از ورود ویروس به مزارع.
• واکسن‌ها: واکسن‌هایی برای برخی از گونه‌ها (به‌ویژه قزل‌آلا و سالمون) در دسترس هستند که می‌توانند از بروز بیماری جلوگیری کنند.
• کنترل کیفیت آب: بهبود شرایط محیطی با نظارت بر دما، pH، اکسیژن محلول، و کاهش مواد آلاینده در آب.
• حذف ماهیان آلوده: ماهیان مبتلا باید به سرعت از جمعیت حذف شوند تا از گسترش بیماری جلوگیری شود.
• درمان حمایتی: در حال حاضر درمان مؤثری برای ویروس VHS وجود ندارد، اما مدیریت محیطی و استفاده از درمان‌های حمایتی شامل تغذیه مناسب و استفاده از مکمل ها می تواند برای کاهش اثرات بیماری ممکن است مفید باشد.

بیماری نکروز عفونی مراکز خونساز (Infectious Haematopoietic Necrosis – IHN)

 یکی از بیماری‌های ویروسی خطرناک در آبزیان است که عمدتاً بر سیستم خونساز ماهیان تأثیر می‌گذارد. این بیماری به‌ویژه در ماهیان جوان و گونه‌های پرورشی مثل قزل‌آلا، سالمون، کپور، و سایر ماهیان آب شیرین شایع است IHN .می‌تواند باعث تلفات بالا و خسارات اقتصادی چشمگیر در مزارع آبزی‌پروری شود.

 

عامل بیماری

بیماری نکروز عفونی مراکز خونساز توسط ویروس Infectious Haematopoietic Necrosis Virus (IHNV) ایجاد می‌شود. این ویروس متعلق به خانواده Rhabdoviridae و جنس Novirhabdovirus است. ویروس IHNV به‌ویژه در مراکز خونساز بدن ماهی‌ها، مانند مغز استخوان، طحال، کبد، و سایر اندام‌های داخلی ماهی‌ها باعث تخریب بافت‌ها و نکروز می‌شود.

 

علائم بالینی

علائم بالینی بیماری در ماهیان مبتلا ممکن است از خفیف تا شدید متغیر باشد:

• خونریزی داخلی: خونریزی‌هایی در داخل بدن ماهی، به‌ویژه در نواحی مختلف مانند شکم، طحال و کبد.
• تورم شکم: تجمع مایعات در شکم به دلیل آسیب به بافت‌های داخلی.
• کاهش تحرک: ماهیان مبتلا معمولاً کاهش تحرک داشته و در نزدیکی سطح آب شنا می‌کنند.
• مرگ و میر سریع: در فرم حاد بیماری، ماهیان به سرعت تلف می‌شوند (گاهی ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت).
• رفتار غیرعادی شنا: ماهیان ممکن است رفتار شنا کردن غیرطبیعی داشته باشند یا به سمت سطح آب شنا کنند.
• جوانه‌های باله و سایر تغییرات فیزیکی: در برخی موارد، باله‌ها و نواحی اطراف بدن به‌دلیل خونریزی آسیب می‌بینند.

 

انتقال بیماری

ویروس IHN از طریق تماس مستقیم با ماهیان آلوده یا از طریق آب آلوده به ویروس منتقل می‌شود. ماهیان ناقل ویروس می‌توانند بدون بروز علائم بیماری ویروس را منتقل کنند. ویروس در آب‌های آلوده برای مدت طولانی باقی می‌ماند و در شرایط استرس‌زا مانند تراکم بالا، تغییرات دما، یا کاهش کیفیت آب، شیوع بیماری افزایش می‌یابد.

عوامل مستعدکننده

• استرس محیطی: شرایط نامساعد محیطی مانند تراکم بالا، تغییرات دمایی شدید، کیفیت پایین آب، و کمبود اکسیژن می‌تواند ایمنی ماهیان را کاهش داده و آن‌ها را به ویروس حساس‌تر کند.
• کیفیت پایین آب: وجود مواد آلاینده‌ای مانند آمونیاک و نیتریت، pH نامناسب و سایر عوامل محیطی می‌تواند خطر بروز بیماری را افزایش دهد.
• ضعف سیستم ایمنی ماهیان: ماهیان ضعیف و مبتلا به بیماری‌های دیگر بیشتر مستعد ابتلا به IHN هستند.

 

درمان و پیشگیری

• کنترل بیوسکیوریتی: رعایت اصول بهداشتی و قرنطینه ماهیان جدید به منظور جلوگیری از ورود ویروس به مزارع.
• واکسن‌ها: برای برخی گونه‌های ماهی (مانند قزل‌آلا و سالمون) واکسن‌های مؤثری برای پیشگیری از بیماری IHN در دسترس است.
• حفظ کیفیت آب: مدیریت شرایط محیطی با نظارت بر پارامترهای آب نظیر دما، pH، اکسیژن محلول و کاهش مواد آلاینده برای پیشگیری از شیوع بیماری.
• حذف ماهیان آلوده: ماهیان مبتلا باید سریعاً از استخرها یا مزارع جدا شوند تا از انتشار ویروس جلوگیری شود.
• مدیریت تراکم ماهیان: کاهش تراکم ماهیان در استخرها یا قفس‌ها برای کاهش استرس و جلوگیری از انتقال بیماری.
• استفاده از داروهای حمایتی: در حال حاضر درمان خاصی برای ویروس IHN وجود ندارد، اما استفاده از داروهای حمایتی برای کاهش علائم و تقویت سیستم ایمنی ممکن است مؤثر باشد.

 

تاثیر اقتصادی بیماری های آبزیان:

بیماری های عفونی می‌توانند خسارات اقتصادی قابل توجهی در مزارع پرورش ماهی ایجاد کند، زیرا ممکن است باعث مرگ و میر گسترده، کاهش تولید، و افزایش هزینه‌های درمانی و مدیریتی شود. در صورتی که بیماری به‌صورت مزمن درآید، هزینه‌های مربوط به کنترل و پیشگیری از آن افزایش می‌یابد.

با مدیریت مناسب و کنترل شرایط محیطی، می‌توان از شیوع بیماری ها در مزارع آبزی‌پروری جلوگیری کرده و خطرات آن را کاهش داد. تغذیه مناسب و استفاده از مکمل‌های غذایی برای تقویت سیستم ایمنی ماهیان می تواند نقش مهمی در پیشگیری از رخداد آن ها ایفا کند. محصولات ای سید آکوا و ای پرو آکوا شرکت سپهر سامان فرتاک با دارا بودن فرمول اختصاصی ویژه آبزیان و بهبود عملکرد سیستم ایمنی در ماهیان می تواند به پیشگیری از رخداد بیماری های عفونی کمک کند.

کاربرد اسیدیفایر در خوراک آبزیان