چرا باید به سمت پرورش ماهی تیلاپیا رفت ؟ روش ها و چالش های پیشرو در این زمینه چگونه می باشد؟ برای پرورش مناسب تیلاپیا چه باید کرد؟ در این مقاله قصد داریم به این موضوع بپردازیم.
روش های پرورش ماهی تیلاپیا چگونه است؟
تأمین امنیت غذایی در دنیا و همچنین در کشور ما یکی از مهمترین مسائل حائز اهمیت میباشد، از این رو کارشناسان راهکارهای مختلفی را برای ایجاد امنیت غذایی به شکلی که بهترین استفاده از منابع حیاتی کشور از جمله آب شود، پیشنهاد داده اند.
در مطلب تغذیه آبزیان به بررسی موارد مهمی در خصوص تغذیه آبزیان پرداخته ایم که مطالعه آن پیش این مقاله. توصیه میشود.
پرورش ماهی در آب های شور و لب شور و با کمترین میزان استفاده از آب از جمله پیشنهاد هایی است که برای تأمین امنیت غذایی در کشور ارائه شده است. از طرفی با وجود معضل کم ابی در کشور ما، استفاده از منابع آبی شور و لب شور بسیار حائز اهمیت میباشد. یکی از آبزیانی که میتواند به راحتی در آبهای شور و لب شور پرورش داده شود و نیاز کمی به آب و منابع آبی شیرین دارد، ماهی تیلاپیا است.
از همین رو در چندسال اخیر توجه ویژه ایی به این گونه ماهی در سطح جهان شده است و طبق اعلام سازمان فائو در رده دومین ماهی پرطرفدار پس از کپور ماهیان میباشد.
جدول زیر برشی از جدول آماری میزان تولیدات آبزیان در جهان می باشد که توسط فائو منتشر شده است:
با این حال نگرانیهایی از نظر محتوی چربی این ماهی و همچنین نگرانیهایی در مورد مهاجم بودن این گونه و وارد کردن خسارات زیست محیطی وجود دارد، در این مطلب موضوعات و چالش های بیان شده را بررسی خواهیم کرد.
نکاتی که در این مطلب به آنها اشاره خواهیم کرد عبارتند از:
- معرفی ماهی تیلاپیا
- معرفی مهم ترین گونه های تیلاپیا
- مزایای پرورشی
- مزایای تغذیه ایی
- شبهات موجود در رابطه با تیلاپیا
- شرایط پرورشی
با ما همراه باشید:
معرفی ماهی تیلاپیا:
تیلاپیا ماهی بومی شمال آفریقا و خاورمیانه خصوصا کشور مصر و رودخانه نیل است که علاوه بر مزایای خوراکی و درمانی در صنایع دیگر نیز کاربرد دارد، به همین دلیل امروزه تیلاپیا دومین ماهی پرورشی جهان هست و بر اساس پیش بینی فائو (سازمان خوار و بار جهانی) تا سال 2030 به اولین ماهی پرورشی جهان تبدیل خواهد شد.
ماهی تیلاپیا با نام علمی (Oreochromis) از اعضای خانواده سیکلید و از راسته سوفماهیان است که داری بدنی مستطیلی شکل با فلسهای ریز هستند. باله پشتی بلندی با ۲۳ تا ۳۱ خار و شعاع دارند. بینی آنها دارای یک سوراخ در هر دو طرف است.
گونه های تیلاپیا در کف بستر استخر لانه سازی کرده و از تخم و بچههایشان در لانهها مواظبت میکنند. آنها دارای خارهای آبششی کمی بوده و اصولا ً علفخوار و میکرو فیتو پلانکتون خوار هستند.
تیلاپیا جزوماهیان گرمابی محسوب میشود ولی دامنه تحمل به سرمای خوبی داشته به خصوص تیلاپیای بلو (آبی) مقاومت بیشتری نسبت به سرما داشته و در دمای 32-16 درجه از رشد خوبی برخوردار است، ولی گونه موزامبیکوس کمترگرما را تحمل میکند.
مهم ترین گونه های تیلاپیا عبارتند از:
- تیلاپیا آبی oreochromis aureus:
تیلاپیا بلو، ماهی آبهای شیرین است ولی تحمل زیادی نیز در آبهای شور از خود نشان میدهند. این ماهی عمدتا ً گیاهخواراست هرچند از پلانکتونها نیز تغذیه میکند.
بیشترین تحمل دمای پایین و سرد را در بین تیلاپیاهای پرورشی دارد. برای پرورش در کشورهای که متغیر فصلی دارند مناسب است. در 5 الی 6 ماهگی به بلوغ میرسند و معمولا ً برای تولید گونه های تک جنس با استفاده از دورگه گیری با استفاده از سایر تیلاپیاها به کار میرود.
باتوجه به هدف شیلات ایران از واردات تیلاپیا که پرورش آن در آبهای نامتعارف مرکزی میباشد گونه نیل یا گونههای هیبرید که رشد بهتری در آبشور دارند مناسبتر است.
- تیلاپیا نیل (orechromis niloticus):
قدمت پرورش این ماهی به 4 هزار سال قبل و به مصریان باز میگردد که این ماهی را در رودخانه نیل پرورش میدادند.
تیلاپیای نیل، گونه ماهی است که بسیار سریع رشد میکند و احتمالا ً در بین این خانواده تیلاپیای نیل و گونه موزامبیک از دیگرگونه ها رشد بیشتری دارند.
ازلحاظ اقتصادی یک گونه ماهی بسیار مهم محسوب میشود و در بسیاری از کشورها جهان تولید و پرورش داده مبشود.
این گونه عموما ً میتواند تا 9 سال زندگی کنند و در دمای بین 8 تا 42 درجه سانتیگراد زنده بماند.
تیلاپیای نیل یک ماهی بسیار خوشمزه است و تقاضای زیادی در بازار جهانی برای مصرف و خرید آن وجود دارد. همچنین بیشترین تولید ماهی تیلاپیا در جهان با بیش از 80 درصد مربوط به گونه تیلاپیای نیل است.
- تیلاپیا موزامبیکوس (oreochromis mossamicus):
تیلاپیای موزامبیکوس، دارای رنگی ملایم و اصالتا ً بومی جنوب آفریقاست که اغلب میتواند تا یک ماه در زیستگاه های بومی خود زندگی کند. نام این ماهی در 100 گونه مهاجم آمده است و پرورش آن در ایران به هیچ وجه توصیه نمیشود. همچنین این گونه در مقابل کیفیت آب و آلودگی های موجود در آن وبیماری های مختلف مقاوم بالایی دارد.
- تیلاپیا قرمز (Red Tilapia):
تیلاپیای رد (قرمز) نسبت به تیلاپیای نیل از سرعت تولید بیشتری برخوردار بوده، به دلیل جذابیت رنگش فروش بیشتری را به خود اختصاص داده، هم قیمتش و هم مقاومتش در برابر شوری آب بالاتر است. به این دلایل این ماهی توانسته بازارهای بیشتری را در سطح جهان به خود اختصاص دهد و محبوبیت ویژهای در بین آبزی پروران و تولیدکنندگان داشته باشد.
- مزایای پرورش تیلاپیا عبارتند از:
- دارای رشد سریع میباشد.
- تطابق زیاد با شرایط محیطی.
- امکان تولید متراکم.
- امکان پرورش به صورت چندگونه ایی با کپور، میگو و…
- مقاومت بالا در برابر بیماری ها.
- قابلیت تبدیل ضایعات کشاورزی-دامی و آلی به پروتئین باکیفیت بالا
- نیاز تغذیه ایی کم و ارزان قیمت
- هزینههای کم تولید و نیازهای محدودسرمایه گذاری اولیه
- مزایای تغذیه ایی ماهی تیلاپیا:
- مقادیر مناسب پروتئین
- مقادیر مناسب کاروتینوئید که در کبد تبدیل به ویتامین A شده و برای انسان مفید میباشد.
- نسبت مطلوب اسیدهای چرب غیر اشباع
- مناسب برای زنان باردار
- پیشگیری از سرطان
- پیشگیری از بیماریهای قلبی-عروقی
- تقویت سیستم ایمنی بدن
- ماهی تیلاپیا حاوی عنصر سلنیوم بوده که نقش مؤثری در بهبود و عملکرد مناسب غده تیروئیددارد.
- باعث جلوگیری از زوال عقلی، آلزایمر و افسردگی میشود.
- بررسی شایعات مختلف در رابطه با ماهی تیلاپیا:
2 نوع اسید چرب ضروری برای بدن وجود دارند که عبارتند از: امگا 3 و امگا 6
هر دو این اسیدهای چرب برای سلامتی بدن ضروری میباشند و هنگاهی اثر مناسب دارند که به نسبت برابر در بدن وجود داشته باشند.
نسبت امگا 6 به امگا 3 در تیلاپیابه هیچ عنوان موجب بیماری نمیشود.
محمدابراهیم اسماعیلی دراینباره میگوید: 6 دانشمند دانشگاه ویک فارست روی میزان امگا 3 و امگا 6 تیلاپیا کارکردند که طبق بررسی آنها امگا 6 تیلاپیا بسیار بیشتر از امگا 3 آنان است این در حالی است که برخی کارشناسان داخلی به اشتباه اینگونه تعبیر کردند که امگا 6 یک اسید چرب مضر و امگا 3 مفید است، چون هم امگا 3 و هم امگا 6 برای بدن ضروری و مفید است، همچنین طبق تحقیقات این دانشمندان میزان امگا 6 سه برابرامگا 3 بود.
در رابطه با مهاجم بودن تیلاپیا میتوان شرایط پرورشی را به گونهایی فراهم کرد مانند پرورش در سیستمهای گلخانهایی و یا مداربسته که مانع خروج این ماهی از سیستم پرورشی شویم.
- پرورش ماهی تیلاپیا:
تیلاپیا یک نمونه ایده آل از آبزیان برای پرورش است، زیرا تولید و پرورش آن به مراقبت زیادی نیاز ندارد، به سرعت تکثیر میشود و خوراک آن نیز عمدتا از غذاهای بسیار ارزان قیمت تأمین میشود; به همین دلیل این ویژگیها سبب شده است که تیلاپیا نسبت به سایر آبزیان دیگر ارزان قیمت باشد.
رئیس مرکز تحقیقات شیلات گفت: پرورش تیلاپیا به لحاظ اقتصادی بسیارمقرون به صرفه است چراکه میتوان درمزرعه 2 هکتاری باورود 6 لیترآب درثانیه،2 هزارتن ماهی تولیدکرد.
در احداث هرنوع مزرعهایی باید در ابتدا یک نگاه اجمالی به جنبه های اقتصادی آن طرح داشت، از جمله جنبه های اقتصادی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
نیازهای زیستی ماهی تیلاپیا برای پرورش عبارتند از:
- دما: 35 -20 درجه سانتی گراد
- شوری: رشد طبیعی ماهیان بزرگتر در شوری 49ppt و ماهیان جوان در شوری 69ppt، بسیاری از گونه های تیلاپیا میتوانند تا شوری 120ppt را تحمل کنند.
- اکسیژن محلول: این ماهی میتواند در مقادیر بسیار کم اکسیژن در حدود 0.5 تا 1 میلی گرم بر اکسیژن زنده بماند، همچنین میتواند در سطح فوق اشباع اکسیژن نیز برای مدت طولانی زنده بماند.
- آمونیاک: مقادیر کمتر از 0.1 میلی گرم بر لیتر
- نیتریت: میزان غلظت مرگ آور نیتریت طی 96 ساعت برای ماهیان کوچک و بزرگ به ترتیب معادل 8 و 81 میلی گرم بر لیتر میباشد.
- PH: بین 5 تا 11 در گونههای مختلف متفاوت میباشد.
- دوره نوری: 18 ساعت روشنایی با شدت نور 2500 لوکس
- کدورت آب: بین 200-0 میلیگرم بر لیتر
انواع روش پرورش ماهی تیلاپیا:
- پرورش نیمه متراکم:
اولین و ساده ترین روش پرورش، پرورش نیمه متراکم میباشد.
برای این نوع پرورش بیشتر از استخرهای خاکی با تکیه بر تولید طبیعی استفاده میکنند، به همین دلیل قبل از ورود ماهی به این استخرها ابتدا باید بستر استخر شخم زده شود، سپس برای ضدعفونی در معرض نور خورشید قرار گیرد، از آنجایی که تولید در روش نیمه متراکم تا حدی وابسته به تولیدات طبیعی استخر میباشد به همین دلیل در این مدل پرورشی نیاز به کوددهی جهت تولید فیتوپلانکتون ها و زئوپلانکتون ها داریم.
در استخرهای پرورش ماهی تیلاپیا، استفاده از کودهای تازه بهتر از کودهای خشک میباشد، کودهای قابل استفاده برای باروری استخرهای تیلاپیا از انواع کودهای مرغی، کود دامی، پساب دامی، کودسبز و کمپوست ضایعات کشاورزی میباشد.
میزان کوددهی بسته به کیفیت آب، نوع استخر، گونه پرورشی، شرایط آب و هوایی و…میباشد.
در کنار کودهای طبیعی باید از کودهای آلی نیز استفاده کنیم ولی به این نکته با توجه کرد که کودهای آلی باید در حد معین مصرف شوند، زیرا مصرف بی رویه این نوع کودها مشکلاتی را ایجاد میکند.
در این نوع سیستم پرورش با افزایش وزن ماهیان باید به سمت غذای دستی نیز حرکت کنیم چرا که غذای طبیعی پاسخگو نیاز متابولیکی ماهی نخواهد بود.
- پرورش متراکم:
در روش متراکم میتوان از استخرهای خاکی، بتنی، قفس ها و…برای پرورش استفاده کرد. در این نوع سیستم پرورشی تراکم در واحد سطح زیاد میباشد، همچنین میزان آب مصرفی کم و نیاز شدید به غذاهای فرموله و مصنوعی میباشد. همچنین در این نوع پرورش تعویض آب باید بسته به شرایط پرورش به صورت دورهایی اتفاق بیوفتد.
- پرورش در قفس:
یکی از انواع رایج پرورشی میباشد که دارای مزایایی از جمله:
1) سرمایه گذاری نسبتا کم در مقایسه با سایر روش های پرورش متراکم
2) سادگی کنترل و بررسی و تشخیص اولیه بیماری ها
3) سادگی جا به جایی
4) استفاده از تمام منابع آب موجود
و…
فاکتورهای موثر که در پرورش در قفس باید به آنها توجه کرد در وهله اول اندازه و نوع قفس میباشد که اندازه آنها براساس نوع فعالیت متفاوت میباشد. قفسهای مخصوص تولید مثل کوچکتر از قفسهای پرواری میباشند. قفسهای تولید تجاری از اندازه متوسط 20-6 مترمکعب تا اندازه خیلی بزرگ یعنی بیش از 600 مترمکعب نیز میباشد.
قفسهای بزرگ به طور کلی برای پرورش تیلاپیا مناسب تر میباشند.
فاکتور بعدی تراکم ذخیره سازی میباشد که بر عملکرد تیلاپیا به شدت اثر گذار بوده و ذخیره سازی اولیه بر رشد و حیات تیلاپیا بسیار اثرگذار میباشد. مناسب ترین تراکم 500 قطعه در مترمکعب میباشد.
میتوان قفسها را در مناطق پساب استخرها احداث کرد که موفقیت این کار به تراکم ماهی، تخلیه آب، میزان کود و تغذیه مکمل بستگی دارد.
- پرورش تیلاپیا در تانک و آبراهه ها:
این روش پرورشی به شدت عمومیت یافته خصوصا در مناطقی که دارای آبهای شور میباشند. تانکها به طور کلی کوچکتر از استخر ها بوده و از بتون، فایبرگلاس، چوب، فلز یا هر ماده مناسب دیگری ساخته شده اند.
اندازه و شکل تانکها بسیارحائز اهمیت بوده، تانکهای بچه ماهیان نورس و نوزادگاه به طور کلی کوچک ترند (کمتر از 3-1 مترمکعب) در حالیکه تانکهای تولید ماهی میتواند تا بیش از 30 مترمکعب باشد. تراکم ذخیره سازی و تعویض آب نیز در این نوع روش حائزاهمیت میباشد.
مهم ترین نکته که در تمام روش های پرورشی ذکر شده حائز اهمیت است توجه به خوراک و تأمین نیازهای غذایی ماهی با غذاها و مکملهای مناسب میباشد، خصوصا در سیستمهای نوین (که در مطالب آینده به آنها میپردازیم) که امروزه جهان درحال حرکت به سمت این نوع سیستم ها میباشد و بازدهی تولید در این روش ها به شدت بالاست، مهم ترین کلید موفقیت تأمین خوراک و مکمل هایی با کیفیت مناسب میباشد.