تب برفکی تهدیدی جدی برای دامداری و راهکارهای کاهش خسارت

بیماری تب برفکی چیست؟

بیماری تب برفکی (FMD) یک بیماری ویروسی بسیار مسری است که حیوانات زوج سم مانند گاو، خوک، گوسفند و بز را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری با ایجاد تب، تاول و زخم در دهان، پوزه، پستان و پاها شناخته می‌شود و می‌تواند از طریق تماس مستقیم با حیوانات آلوده، ترشحات بدن، شیر، اسپرم و حتی خوراک آلوده منتقل شود. در جمعیت‌های حساس، شیوع بیماری می‌تواند نزدیک  به ۱۰۰٪ برسد، اما مرگ و میر معمولاً نادر است و عمدتاً در حیوانات جوان رخ می‌دهد. شیوع FMD می‌تواند تولید دام، تجارت و اقتصاد را به شدت مختل کند، زیرا برای کنترل بیماری نیاز به معدوم‌سازی گسترده حیوانات است.

علائم بالینی تب برفکی در گاو چیست؟

علائم بالینی در گاو شامل تب حدود ۴۰ درجه سانتی‌ گراد است که به ‌دنبال آن تاول‌های وزیکولی روی زبان، کام سخت، پد دندانی، لب‌ها، لثه، پوزه، ناحیه تاج سم، شیار بین‌سمی و سرپستانک‌ های گاوهای شیری ایجاد می ‌شود. این علایم یک تا 14 روز پس از ورود ویروس به بدن دام بروز می کنند.

در موارد حاد بیماری ممکن است افزایش ترشح بزاق (ریزش آب دهان)، کوبیدن سم‌ ها به زمین، و تمایل به دراز کشیدن دیده شود. تاول ‌های دهانی معمولاً پس از حدود ۱۱ روز التیام می ‌یابند.

تاول‌ های پا دیرتر بهبود می‌ یابند و مستعد عفونت باکتریایی هستند که می‌تواند منجر به لنگش مزمن شود. مبتلا شدن سرپستانک ‌ها نیز باعث ورم پستان باکتریایی ثانویه و مقاومت نسبت به دوشش می ‌شود.

لنگش در گله گاوهای شیری

پس از بروز بیماری وزیکولی، گاوها به ‌سرعت وزن از دست می ‌دهند و تولید شیر کاهش می ‌یابد؛ کاهش تولید شیر ممکن است به ‌صورت مزمن باقی بماند.
گوساله ‌های جوان گاهی بدون بروز علائم قبلی بر اثر آسیب ویروسی به عضله قلب (میوکاردیت) تلف می‌ شوند.

 

 

 

 

 

 

 

ضایعات ناحیه زبان و سم در گاو.

منبع: Courtesy of National Veterinary Institute, DTU Vet, Lindholm, Denmark.

 

علائم بالینی تب برفکی در گوسفند و بز کدامند؟

علائم بالینی تب ‌برفکی در گوسفند و بز معمولاً نامشهود است. با این‌ حال، لنگش معمولاً اولین علامت مشاهده ‌شده است و سپس تب و تشکیل تاول در شیار بین‌ سمی، پاشنه، تاج سم و دهان رخ می ‌دهد. تاول‌ ها ممکن است روی پستان حیوانات شیرده و به‌ ندرت روی فرج یا غلاف آلت نرینگی ایجاد شوند. عفونت ‌های ثانویه باعث کاهش تولید شیر، لنگش مزمن و افزایش حساسیت به آبله گوسفندی/بزی وPPR  می‌ شوند. بره ‌ها و بزغاله ‌های نابالغ ممکن است به ‌دلیل نارسایی قلبی ناشی از آسیب‌ های ویروسی بدون بروز علائم تلف شوند.

چرا پیشگیری از رخداد این بیماری اهمیت دارد؟

بیماری تب برفکی به‌ دلیل سرایت‌ پذیری بسیار بالا و خسارات اقتصادی گسترده، از مهم‌ ترین بیماری‌ های دام است و پیشگیری از آن اهمیت بالایی دارد.

اگر موردی از بیماری تب برفکی (FMD) در گله ای پیدا شود، می ‌تواند به سرعت در کل گله گسترش یابد. در صورت ابتلای هر یک از حیوانات گله به تب برفکی، تمام گله ممکن است معدوم شده و از بین بروند تا از شیوع بیشتر بیماری جلوگیری شود.

اقداماتی وجود دارد که می ‌توانید برای جلوگیری از ورود FMD به دامداری خود انجام دهید. این اقدامات سختگیرانه امنیت زیستی می‌ تواند به شما و همسایگانتان کمک کند تا احتمال معدوم کردن حیواناتتان را به حداقل برسانید.

اقداماتی که برای پیشگیری و کنترل بیماری تب برفکی می توان انجام داد کدامند؟

اقدامات پیشگیرانه برای کاهش ورود و گسترش بیماری دهان و پا (FMD) در دامداری در سه دستهٔ کلی قرار می ‌گیرند:

1. اقدامات سخت‌گیرانهٔ امنیت زیستی برای حیوانات، محصولات دامی، وسایل نقلیه، افراد و تجهیزات.
2. محدود کردن یا متوقف کردن جا به‌ جایی هرگونه حیوان برای جلوگیری از ورود یا انتشار بیماری.
3. مشاهده، تشخیص و گزارش سریع هرگونه بیماری یا علائم غیرعادی به دامپزشک گله خود در کوتاه ‌ترین زمان ممکن.

کنترل ورودی

• محدود کردن دسترسی به دامداری
  • ورودی دامداری شما یک نقطهٔ کنترل بسیار مهم است.
  • برای کنترل و پایش بهتر تمام بازدیدکنندگان و وسایل نقلیه ‌ای که وارد دامداری می‌ شوند، فقط یک ورودی دارای دروازه به بخش ‌های مربوط به حیوانات داشته باشید.
  • زمانی که از ورودی استفاده نمی‌شود، آن را قفل نگه دارید.

• توقف هرگونه جابجایی دام ها
  • اگر ابتلا به تب برفکی در منطقه تأیید شود، محدودیت‌های تردد اعمال می شود.
  • محدودیت‌ها به دامنه شیوع بستگی دارد.
  • این اقدامات، شیوع تب برفکی را به مناطق دیگر به حداقل می ‌رساند.

• ثبت و پایش دقیق تردد
  • یک برگه ثبت وقایع برای ثبت تمام بازدیدکنندگان و وسایل نقلیه‌ای که وارد مزرعه پرورش شما می‌شوند، نگه دارید.
  • تمام بازدیدکنندگان باید همیشه توسط یکی از اعضای مزرعه شما همراهی شوند.
  • ثبت دقیق تردد در مزرعه شما به نظارت و ردیابی بیماری در صورت لزوم کمک خواهد کرد.

کنترل و آموزش کارمندان

• تماس با دام ها را به حداقل برسانید و کارمندان را محدود به وظایفی کنید که ضروری است.
• استفاده از چکمه، کلاه و روپوش تمیز. این وسایل باید هنگام خروج فرد در مزرعه شما باقی بمانند و قبل از استفاده مجدد شسته و ضدعفونی شوند.
• تمام کفش‌ها باید قبل از ورود و پس از خروج از هر منطقه نگهداری حیوانات ضد عفونی شوند.
• دست‌ها باید قبل از ورود و پس از خروج از منطقه نگهداری دام ها با آب گرم و صابون شسته شوند.
• کارمندانی که در خارج از دامداری با دام سروکار دارند، باید سخت‌گیرانه‌تر پروتکل‌ها را رعایت کنند.
• آموزش کارمندان در مورد بیماری تب برفکی و علائم بیماری

 

کنترل همسایگان و محیط اطراف

• تماس مستقیم بین حیوانات را از طریق خطوط حصار از بین ببرید.
• حیوانات ولگرد، به ویژه سگ‌ها و گربه‌ها را کنترل کنید.
• تجهیزات یا وسایل نقلیه را بین مزارع به اشتراک نگذارید.
• دستکش، لباس، کلاه را عوض کنید و چکمه‌ها را بین مزارع بشویید و ضدعفونی کنید.
• پس از هرگونه تماس با دام ها، دست‌های خود را کاملاً بشویید.

 

کنترل بازدیدکنندگان

• به حداقل رساندن بازدیدکنندگان.

تب برفکی بسیار مسری است و ویروس می‌تواند از طریق لباس افراد یا لاستیک و چرخ‌های وسایل نقلیه به دامداری شما منتقل شود.

• نصب تابلوهای هشدار و قوانین مربوط به ورود
• پارک وسایل نقلیه در ورودی و عدم ورود ماشین‌های خارج از دامداری.
• ورود هر بازدیدکننده را ثبت کنید.
• ارائه موارد زیر به بازدید کنندگان:

روپوش، چکمه یکبار مصرف یا ضدعفونی‌شده

امکانات ضدعفونی وسایل نقلیه و کفش

• همه بازدیدکنندگان باید همیشه با شخصی از مزرعه همراه باشند.
• بازدیدکنندگان باید از مناطق دامداری، آغل‌ها و طویله‌ها مگر در موارد ضروری اجتناب کنند.
• بازدیدکنندگان مناطق آلوده حداقل پنج روز اجازه ورود نداشته باشند و تمام پروتکل‌های فوق را رعایت کنند.

کنترل وسایل نقلیه

• تردد را فقط به موارد ضروری محدود کنید.
• اجازه ندهید وسایل نقلیه خارج از گاوداری/گوسفندداری به مزرعه پرورش شما وارد شوند.
• محموله‌ها را در ورودی مزرعه بگذارید.
• چرخ‌ها و زیر بدنه هر وسیله نقلیه‌ باید قبل از ورود و خروج ضدعفونی شوند.
• مناطقی را که تردد وسایل نقلیه می‌تواند در آنها صورت گیرد، محدود کنید.
• پارکینگ‌ را دور از محل نگهداری دام و انبار، ترجیحاً در مناطق بتنی یا آسفالت شده، ایجاد کنید.
• از انتقال خاک، گل یا کود توسط وسیله نقلیه خودداری کنید.
• در صورت بروز تب برفکی در منطقه هرگونه جابجایی حیوانات را در داخل و خارج از مزرعه متوقف کنید.
• در صورت لزوم جابجایی دام، وسیله نقلیه و تریلر را قبل از بارگیری و بعد از تخلیه تمیز و ضدعفونی کنید.

ثبت سوابق

• سوابق کامل و دقیقی از جابجایی حیوانات، شامل تاریخ ورود به گله، محل ورود آنها و جابجایی بین واحدهای جداگانه را مستند کنید.

این اطلاعات برای کمک به ردیابی منشأ بیماری ضروری خواهد بود.

• وضعیت سلامت و منبع هر حیوانی که به مزرعه شما آورده شده است را بدانید.
• حیوانات را به مزرعه خود نیاورید، مگر اینکه ثابت شود از مناطق عاری از تب برفکی هستند.

مدیریت دام

• اجازه ندهید حیوانات شما با دام‌های همسایه تماس داشته باشند.
• تا حد امکان بین حیوانات خود و حیوانات همسایه فاصله ایجاد کنید.
• برای به حداقل رساندن تماس، حصارکشی مضاعف در اطراف محیط در نظر بگیرید.
• نهرها و رودخانه‌ها را حصارکشی کنید.
• آب آشامیدنی تازه در مخازن فراهم کنید.
• حیوانات را از نزدیک و مرتباً از نظر هرگونه بیماری یا علائم بیماری تحت نظر داشته باشید.
• حیوانات بیمار را حداقل ۲۸ تا ۳۰ روز از گله جدا کنید تا شیوع بیماری به حداقل برسد.
• از امکانات، تجهیزات و کارکنان جداگانه برای رسیدگی به دام‌های ایزوله استفاده کنید.
• اگر این امکان وجود ندارد، حداقل حیوانات ایزوله را در آخرین مرحله رسیدگی یا بازدید کنید.
• تمام تجهیزات، لباس‌ها، چکمه‌ها و غیره را که با حیوانات بیمار در تماس هستند، تمیز و ضدعفونی کنید.
• از مناطقی که شیوع تب برفکی در آنها شایع است، اسپرم نگیرید.
• هر حیوانی که اخیراً خریداری شده یا به مزرعه بازگشته است، باید به مدت ۳۰ روز قرنطینه شود.
• قرنطینه به حیوان زمان می‌دهد تا بیماری در او ایجاد شود، بدون اینکه کل گله شما در معرض عامل بیماری قرار گیرد. سپس حیوان می‌تواند معاینه، تشخیص و درمان شود.
• حیواناتی که در معرض ویروس تب برفکی قرار می‌گیرند، می‌توانند در مواردی حتی تا ۱۴ روز علائم بیماری را نشان ندهند.

کنترل حیوانات وحشی و سایر حیوانات

• از تماس با حیوانات آزاد (حیات وحش، گربه‌ها، سگ‌ها) جلوگیری کنید.
• حیوانات آزاد می‌توانند به طور بالقوه ویروس تب برفکی را از حیوانات آلوده به حیوانات حساس منتقل کنند.
• مسیرهای دسترسی به مزرعه، پارکینگ‌ها، حیاط‌ها و انبارها را تمیز و مرتب نگه دارید تا از جذب پرندگان یا جوندگان جلوگیری شود.
• اقدامات کنترل جوندگان و جانوران موذی را برای به حداقل رساندن احتمال شیوع بیماری توسط این حیوانات انجام دهید.

تمیز کردن و ضدعفونی

اصول کلی

• این مرحله برای چکمه‌ها، وسایل نقلیه و همچنین ساختمان‌ها اعمال می‌شود.
• قبل از ضدعفونی، هرگونه کثیفی، کود و سایر آلودگی ها را، برای افزایش اثر مواد ضد عفونی، از بین ببرید.
• از غلظت مناسب ضدعفونی‌کننده (طبق برچسب محصول) استفاده کنید.
• اجازه دهید محلول ضدعفونی‌کننده زمان تماس لازم را مطابق برچسب محصول (معمولاً حداقل 5 دقیقه) داشته باشد.
• ضدعفونی‌کننده‌ها برای از بین بردن میکروارگانیسم‌های موجود به زمان نیاز دارند.

برای افراد

• استفاده از لباس و کفش محافظ.
• شستشوی دست ها با آب گرم و صابون قبل و بعد از ورود به بخش حیوانات.
• استفاده از حمام چکمه در ورودی/خروجی مناطق دامداری.
• حمام‌های چکمه به درستی و با غلظت مناسب نگهداری شود.
• محلول‌ها را روزانه یا در صورت کثیفی قابل مشاهده، تعویض کنید.

برای انبارها و ساختمان‌ها

• هر چیزی را که با کود یا ترشحات حیوانات در تماس بوده است، قبل از استفاده برای هدف دیگری، تمیز و ضدعفونی کنید.
• مناطق ایزوله را تمیز کرده و بستر را مرتباً تعویض کنید.
• سطوح باید با آب داغ و مواد شوینده با فشار بالا تمیز شده و آبکشی شوند. سپس با ماده ضدعفونی کننده با غلظت و به مدت زمان مناسب ضد عفونی شود.
• بستر و کود را از مناطق ایزوله دور ریخته و در یک منطقه حصارکشی شده نگهداری کنید و مطمئن شوید که دام ها یا حیات وحش به آن دسترسی ندارند.

برای وسایل نقلیه

• تمیز کردن و ضدعفونی هرگونه وسیله نقلیه (کامیون، تریلر و غیره) به ویژه لاستیک ها و گلگیرها.
• فراهم کردن امکانات و تجهیزات لازم برای ضدعفونی شامل شوینده‌های فشار قوی، برس، شیلنگ، آب و مواد ضدعفونی‌کننده مورد تأیید دامپزشکی.

 

در واکسیناسیون تب برفکی به چه مواردی باید توجه کرد؟

واکسیناسیون ابزاری مهم در کنترل تب برفکی است؛ هرچند به تنهایی نمی تواند بیماری را کنترل کند و باید همراه رعایت سایر عوامل سایر اقدامات کنترلی ازجمله: قرنطینه و کنترل جابه‌جایی دام، ضدعفونی و بهداشت زیستی، کنترل مرزی و پایش اپیدمیولوژیک باشد.

واکسن‌ها می‌توانند شدت بیماری و انتشار بالینی را کاهش دهند اما اثربخشی آنها به عوامل متعددی بستگی دارد؛ ازجمله: تطابق سویه‌های واکسن با سویه‌های در گردش، پوشش کافی جمعیت و برنامه‌ریزی دقیق واکسیناسیون.

نکات کلیدی در واکسیناسیون علیه تب برفکی:

• باید از واکسن‌هایی استفاده شود که از نظر آنتی‌ژنی با سویه‌های در گردش منطقه تطابق کافی داشته باشند.
• ایمنی ناشی از واکسن غیر فعال تب برفکی بسیار کوتاه مدت است (معمولاً 6-4 ماه) و برای ایجاد سطح ایمنی بالاتر نیاز به واکسیناسیون متعدد است.
• شکستن زنجیره سرد باعث کاهش چشمگیر کارایی واکسن می‌شود. لذا واکسن باید در تمام مراحل حمل‌ و نقل و تزریق در دمای 8-2 درجه نگهداری شود.
• واکسن باید با حجم مناسب، عمق صحیح و با سرنگ یکبار مصرف تزریق شود.
• تکان ندادن بیش از حد ویال و مصرف سریع پس از باز شدن ضروری است.
• پوشش واکسیناسیون باید گسترده و همزمان باشد.

پوشش کمتر از 80٪ جمعیت دام باعث ایجاد شکاف ایمنی و تداوم گردش ویروس می ‌شود. واکسیناسیون باید در سطح منطقه ‌ای و هماهنگ اجرا شود.

 

عواملی که می توانند بر سیستم ایمنی دام و پاسخ واکسیناسیون تأثیر بگذارند، کدامند؟

ایمنی طبیعی و ایمنی ناشی از واکسن در برابر بیماری تب برفکی (FMD) تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله استرس های محیطی، تغذیه و حضور بیماری های همراه قرار می ‌گیرد. سطح استرس پایین در دام باعث تقویت پاسخ ایمنی می‌شود و توان بدن را برای مقابله با ویروس افزایش می ‌دهد. کیفیت رژیم غذایی و مصرف مکمل‌ های مناسب، به‌ ویژه ویتامین ‌ها و عناصر معدنی، نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی دارند و می‌ توانند پاسخ به واکسن را بهبود بخشند. از سوی دیگر، عفونت همزمان با سایر ویروس‌ها مانند BVD می‌تواند پاسخ ایمنی را تضعیف کند و هم ایمنی طبیعی و هم ایمنی ناشی از واکسن را کاهش دهد. بنابراین، موفقیت واکسیناسیون و مقاومت طبیعی دام‌ها به FMD به مدیریت استرس، تغذیه مناسب و کنترل بیماری‌های همراه بستگی دارد.

تأثیر کنترل مایکوتوکسین ها بر اثر بخشی واکسیناسیون در تب برفکی

مایکوتوکسین ‌ها از جمله آفلاتوکسین‌ ها خاصیت سرکوب کنندگی سیستم ایمنی دارند. این ترکیبات با کاهش تولید آنتی‌بادی و مهار عملکرد گلبول های سفید، توانایی بدن را در پاسخ به عوامل بیماری ‌زا و حتی واکسیناسیون کاهش می‌ دهند.

این اختلال ایمنی می‌ تواند اثربخشی واکسیناسیون، از جمله واکسن های بیماری‌های واگیر مثل تب برفکی، را کاهش دهد و دام را در برابر عفونت‌های ویروسی حساس‌تر کند.

برای پیشگیری از این مشکلات، لازم است از خوراک باکیفیت استفاده شده و اصول انبارداری صحیح رعایت شود تا میزان مایکوتوکسین‌ها در خوراک به حداقل برسد.
همچنین مطالعات نشان داده ‌اند که به ‌کارگیری توکسین ‌بایندرهای مناسب در جیره می‌تواند میزان جذب مایکوتوکسین ‌ها را کاهش داده و اثرات سرکوب‌کنندگی آن‌ ها بر سیستم ایمنی را محدود کند؛ در نتیجه، سلامت عمومی دام و پاسخ ایمنی حاصل از واکسیناسیون بهبود می‌ یابد.