با توجه به افزایش قیمت نهاده ها و دسترسی به منبع پروتئینی گیاهی (کنجاله سویا ) با جایگزینی سایر کنجاله های پروتئین می توان مقداری از هزینه های جیره کاهش داد. اما به دلیل مواد ضد تغذیه ای و آنالیز های هر کنجاله در جیره طیور با محدودیت استفاده از آن مواجه هستیم. در ادامه به معرفی برخی از این کنجاله ها و آنالیز هریک می پردازیم لطفأ با ما همراه باشید.
مقدمه
با توجه به افزایش قیمت نهاده ها در صنعت پرورش دام، طیور و آبزیان بررسی نهاده های جایگزین با منابع پروتئینی و اسیدآمینه ارزن تر در تولیدات، اهمیت بسیار زیادی یافته است (Wickramasuriya et al,2015). 50 الی 65 درصد جیره طیور بر اساس انرژی و 25 الی 40 درصد آن بر اساس منابع پروتئینی بالانس می شود. در واقع؛ 20 الی 30 درصد از هزینه مربوط به خوراک متعلق به تأمین اسید های آمینه قابل هضم جیره می باشد. با استفاده از اسیدهای آمینه قابل هضم می توان موجب کاهش هزینه های تولید و افزایش عملکرد شد.
کنجاله های پروتئینی پس از روغن کشی از دانه های روغنی حاصل می شوند. آنالیز کنجاله ها بسته به روش های روغن کشی (فیزیکی و شیمیای) متغییر می باشد. نوع کنجاله ها مورد استفاده در جیره طیور بسته به قیمت روز ماده خوراکی، سن پرنده، مواد ضد تغذیه ای ، انرژی قابل متابولیسم و قابلیت هضم اسید های آمینه کنجاله ها متفاوت می باشد.
در ایران قسمت اعظم کنجاله های سویای مورد استفاده در تغذیه طیور وارداتی است. متخصصان تغذیه با توجه به افزایش قیمت کنجاله سویا، افزایش جمعیت و دسترسی محدود به آن در طول سالهای اخیر به دنبال نهاده های جایگزین بوده اند. از جمله منابع پروتئینی جایگزین کنجاله سویا می توان به کنجاله کلزا، کانولا، پنبه دانه، آفتابگردان و … اشاره داشت. اما به دلیل مواد ضد تغذیه ای و تداخل عملکرد ، در جیره طیور محدودیت استفاده دارند (Ravindran and Blair,1992).
کنجاله سویا
کنجاله سویا یکی از محصولات فرعی روغن کشی دانه روغنی سویا است. دانه روغنی سویا متشکل از 50-23 درصد پروتئین، 30 درصد کربوهیدرات و 23-14 درصد چربی می باشد. و کنجاله سویا با آنالیز 48-41 درصد پروتئین و 5-8 درصد چربی ( انرژی متابولیسمی حدودأ 2240 کیلو کالری) است. کنجاله سویا به دلیل اسیدهای آمینه قابل هضم و درصد پروتئین بالا، بیشترین کنجاله کاربردی در تغذیه طیور محسوب می شود(Sun et al.,2013b).
در واحد های روغن کشی (روش انحلال و مکانیکی) سه محصول روغن، کنجاله و پوسته پس از روغن گیری دانه سویا تولید شده، وکنجاله باقی مانده به منظور کاهش مواد ضد تغذیه ای حرارت دهی می شود. کنجاله سویا با درصد پروتین بالا ( 95 درصد نیتروژن جزء پروتئین های حقیقی مناسب برای تمام گونه های حیوانی) و اسید های آمینه قابل هضم منبع پروتئینی پرکاربرد جیره دام، طیور است. این کنجاله از لحاظ اسیدآمینه لیزین غنی و متیونین محدود کننده می باشد (Wiryvan,1997 ؛کامیاب ، 1380). طبق آنالیز به ترتیب قابلیت هضم ( ظاهری و حقیقی) اسیدهای آمینه لیزین، آرژنین، و لوسین بیشترین و اسیدآمینه فنیل آلانین و متیونین کمترین مقادیر قابلیت هضم را در کنجاله سویا دارند.
مقاله پیشنهادی: پنج جایگزین کنجاله سویا
کنجاله کلزا و کنجاله کانولا
کشت دانه کلزا به دلیل دوره رشد کوتاه، نیاز آبی کم، کشت دیم، ظرفیت تولید مناسب در هکتار، تناوب کشت با غلات و کنترل آفات از حدود 30 سال قبل در ایران استقبال یافته است. پس از روغن کشی از دانه های کلزا، کنجاله باقی مانده به عنوان منبع پروتئینی در جیره دام و طیور استفاده می شود. قابلیت هضم اسیدهای آمینه کنجاله کلزا حدودأ 85 درصد و پروتئین خام 28 الی 45 درصدی ( بسته به میزان الیاف خام و مقدار پوسته گیری) دارد. کانولا و کلزا اسامی فرانسوی و کانادایی کلزای اصلاح شده هستند. درصورتی که؛ تفاوت اصلی دانه ها در نوع ذخیره پروتئین است. پروتئین دانه کلزا (ناپین” آلبومین S2″) و کانولا (کروسیفرین ” گلوبولین S11″) می باشد ( Bell,1993).
کنجاله کلزا مکمل پروتینی با درصد پروتئین (32-38 درصد) و انرژی متابولیسم قابل قبول می باشد. مقدار انرژی متابولیسم کنجاله کلزا بسته به روش های روغن کشی، درصد الیاف خام، پروتئین، روش های اندازه گیری انرژی و گونه پرورشی متغییر است. انرژی متابولیسم کنجاله کلزا با ماده ضد تغذیه ای آن (گلوکوزینولات) رابطه معکوسی دارد. به طوری که؛ با کاهش ماد ضد تغذیه ای مقدار انرژی متابولیسم افزایش می یابد( Bell,1984). به دلیل حضور ماده ضد تغذیه ای گلوکوزینولات ها، در جیره حیوانات جوان محدودیت استفاده از کنجاله کلزا وجود دارد (Tripathi and Mishra,2007).
کنجاله کلزا از لحاظ قابلیت هضم اسیدآمینه با کنجاله سویا تقریبأ هم تراز بوده اما از لحاظ لیزین فقیر و متیونین غنی می باشند. درصد پروتئین این کنجاله بسته به نوع واریته، روش فرآوری (مقدار روغن باقی مانده و الیاف کنجاله) و شرایط اقلیمی پرورشی متغییر می باشد (Adeola,O.2005 ). در کنجاله کلزا اسیدهای آمینه لوسین و هیستدین به ترتیب بیشترین و فنیل آلانین و سیستئین قابلیت هضم ( ظاهری و حقیقی) کمتری دارند. نهایت استفاده از کنجاله کلزا درجیره طیور 16 درصد بدون تأثیر منفی بر عملکرد می باشد.
کانولا گونه جدیدی از کلزا است با درصد مواد ضدتغذیه ای ( گلوکوزینولات و اسید اروسیک ) کمتر( Newkirk et al,2009). این محصول نسبت به کلزا غلظت اسید های آمینه و پروتئین بیشتری دارد (Spragg,et al,2007). علاوه بر این؛ کنجاله کانولا مواد معدنی و ویتامین های ضروری مانند کولین، بیوتین، اسید فولیک، نیاسین، ریبوفلایوین و تیامین در دسترس تر بیشتری نسبت به کنجاله کلزا دارد ( Bell et al,1993; Wickramasuriya et al,2015) درصد کمتر مواد ضد تغذیه ای موجب کاربرد گسترده تر کنجاله کانولا نسبت به کنجاله کلزا در جیره طیور شده است ( Sibbald et al,1976; ; Wickramasuriya et al,2015).
کلزا های اصلاح ژنتیکی پرورش یافته ( کانولا) کمتر از 2 درصد اسید اروسیک و کمتر از 30 mg/g میلی گرم در هر گرم ماده خشک دانه گلوکوزینولات هستند (Bell,1993). در واقع؛ روغن کلزا با 25 الی 45% اسید اروسیک و 50-100 میکرو مول گلوکوزینولات دارد.
این محصول، محصول جانبی تهیه شد از خرد کردن بذر کلزا پس از روغن کشی با پروتئین خام 40 درصدی و انرژیی دردسترس 2000 کیلو کالری/کیلو گرم انرژی قابل متابولیسم ظاهری است. کنجاله کانولا در مقایسه با کنجاله سویا فیبر بالاتر از 12 درصد را دارد. در مجموع؛ فیبر بالا و مواد ضد تغذیه ای از جمله عوامل محدود کننده استفاده از کنجاله کلزا و کانولاست. نهایت استفاده از کنجانه کانولا در جیره طیور 30 درصد است به شرطی که، جیره از لحاظ اسید های آمینه بالانس شود. (Newkirk,2009; Wickramasuriya et al,2015; Kocher et al,2000; Tripathi and Mishra,2007).
کنجاله آفتابگردان
چهارمین کنجاله پروتئینی پس از کنجاله سویا، کلزا و بادام زمینی کنجاله آفتابگردان می باشد. این کنجاله بسته به نوع استخراج ( با بوست و بدون پوسته) با مقادیر روغن 1 تا 10 درصدی کیفیت های متفاوتی دارند. الیاف خام پوشش پوسته دانه آفتابگران قابلیت هضم بسیار کمی دارد. درصورت روغن گیری با حلال درصد الیاف خام حدودی 220 گرم و پروتئین خام 430 گرم و مقدار انرژی متابولیسمی 1934 کیلوکالری در هر کیلوگرم ماده خشک برای طیور است. اما درصورت استخراج روغن به روش مکانیکی مقدار پروتئین و الیاف خام کمترو چربی بیشتری می شود. رنگ کنجاله آفتابگران بسته به الیاف پوسته دانه و دمای فرآوری بین خاکستری تا سیاه متغیر است (Alzueta et al,1999 ). در مجموع؛ درصد پروتئین کنجاله آفتابگردان بسته به نوع فرآوری و پوسته گیری بین 29 الی 45 درصد و بسته به الیاف خام آن متغییر می باشد.
در آنالیز کنجاله های مختلف آفتاب گردان به ترتیب قابلیت هضم ظاهری اسید های آمینه متیونین، اسید گلوتامیک و هیستدین بیشترین و گلیسین کمترین و قابلیت هضم حقیقی ترئونین و تیروزین بیشترین و گلیسین کمترین مقدار را در این کنجاله ها داشتند. کنجاله آفتابگرادن از لحاظ اسیدهای آمینه قابل هضم لیزین و لوسین فقیر اما از لحاظ متیونین غنی بوده ولی به نسبت به متیونین کنجاله کنجد کمتر می باشد ( Selvaraj et al, 2004). کنجاله آفتاب گران با الیاف پوسته کم مناسب نشخوار کنندگان و بدون پوسته مناسب تغذیه تک معده ای ها ( طیور و خوک) می باشد( Vilamide et al,1998; Selvaraj et al,2004 ). کنجاله افتابگرادان را می توان 25 درصد خوراک مرغ گوشتی و 20 درصد خوراک مرغ تخم گذار بدون تأثیر منفی استفاده کرد( Alagawany et al,2015).
کنجاله پنبه دانه
پنبه محصولی با ارزش برای انسان و دام و طیور است. فیبر محصول اصلی تولیدی پنبه می باشد. پس از پردازش و فرآوری پنبه دانه ( روغن پنبه دانه (16%)، پوسته بذر ( 25%) و کنجاله پنبه دانه (45%)) تولید می شود ( Jones, 1985; Nagalakshmi,2007). پیش از این پنبه دانه تنها برای تغذیه دام ها استفاده می شد. اما در حال حاضر تنها 20 الی 25 درصد در جیره دام های پرتولید به بالا استفاده می شود. با این حال؛ ترکیبات شیمیایی، درصد مواد ضد تغذیه ای ودرصد مواد مغذی کنجاله پنبه دانه بسته به عملیات فرآوری متفاوت می باشد. درصد فیبر نسبت معکوسی با درصد پروتئین کنجاله پنبه دانه دارد.
کنجاله پنبه دانه، محصول جانبی حاصل از روغن کشی دانه های پنبه با درصد پروتئین خام 222 الی 303.1 گرم بر کیلو گرم و این نسبت پروتئین در کنجاله های با پوست پنبه 341.9 الی 560.2 گرم بر کیلو گرم بسته به نوع فرآوری متغییر است. کنجاله های بدون پوسته پنبه دانه، درصد پروتئین بالاتری دارند. و انرژی قابل سوخت و ساز 7.4 الی 11.99 مگا ژول بر کیلو گرم است ( (Nagalakshmi et al.,2007. در واقع کنجاله پنبه دانه انرژی و پروتئین کمتری نسبت به کنجاله سویا دارد.کنجاله پنبه دانه به دلیل ماده ضد تغذیه ای گوسیپول ، اسید چرب سیکلو پروپونئیک (CPFA)، کیفیت پروتین پایین( سطح لیزین کمتر نسبت به کنجاله سویا) و فیبر بالا در جیره طیور محدودیت استفاده دارند. درصد گسیپول آزاد در انواع کنجاله سویا حدودأ 200 تا 5300 میلی گرم بر کیلو گرم است(Lordeloet al.,2007; Nagalakshmi,2007)
گوسیپول های آزاد کنجاله پنبه دانه با لیزین باند شده و دسترسی این اسیدآمینه را محدود می کنند (Mahmood et al., 2011). گسیپول های آزاد می توانند عملکرد رشد را کاهش داده و درصد تلفات را در جوجه های گوشتی افزایش دهند (Henry et al., 2001). رنگ دانه گوسیپول در آندوسپرم دانه قرار دارد. و با پوست کندن دانه غلظتش در کنجاله پنبه دانه افزایش می یابد. گوسیپول هم به صورت آزاد و هم به صورت باند شده وجود دارد. بخشی از گوسیپول با پروتئین و آمینو اسید های ضروری ( به خصوص لیزین) باند می شوند. و ثانیأ گوسیپول اثر بازدارندگی با برخی از آنزیم های گوارشی ( پپسینوژن، پپسین و تریپسین) دارند. شکل آزاد گوسیپول نسبت به شک باند شده ی آن برای تک معده ای ها بسیار سمی می باشد. شکل آزاد گوسیپول در کنجاله های فرآوری شده با حلال به دلیل تفاوت در دما و فشار در طی فرآوری بسیار بالاست (Nagalakshmi,2007).
کنجاله تخم پنبه بدلیل انرژی و پروتئین کمتر در جیره مرغ تخمگذار نسبت به مرغ گوشتی حائز اهمیت است. با این حال؛ مرغ تخمگذار به ماده ضد تغذیه ای گوسیپول حساس تر از مرغ گوشتی می باشد. زیرا باعث تولید تخم مرغ هایی با زرده غیر متعارف می شوند (Lordeloet al.,2007). گسیپول آزاد با عنصر آهن بدن باند شده ومانع ازسنتز هموگلوبین و آنزیم های تنفسی می شود. در مرغ های تخمگذار نیز گوسیپول با آهن زرده تخم مرغ باند شده و موجب تغییر رنگ زرده می شود (Nagalakshmi,2007).
با مصرف نمک های آهن به دلیل خاصیت باند شدگی با گوسیپول سمیت این ماده کاهش می یابد. حتی در مرغ های تخمگذاری که با مصرف گوسیپول تخم مرغ تولیدی با رنگ زرده قهوه ای است با مصرف مکمل های هیدراته کریستال های آهن با نسبت وزنی 4 به 1 آهن با گوسیپول های آزاد باند می شود. با این حال مکمل های آهن بسیا پرهزینه هستند و باعث افزایش فلزات سنگین مدفوع حیوان می شوند(Lordeloet al.,2007) . با این حال؛ مکمل های آهن تنها اثرات مضر مواد ضد تغذیه ای کنجاله بر تخم مرغ را کاهش می دهند اما تأثیری بر افت تولید ندارند. استفاده از مکمل های لیزین، روش های استخراج روغن با حلال های آلی، تولید کنجاله به شکل پلت، اکسترود کردن، پخت و پز و هیدروکسید کلسیم موجب کاهش اثرات مواد ضدتغذیه ای کنجاله پنبه در طیور می شود (Nagalakshmi,2007).
درکنجاله پنبه دانه علاوه بر گوسیپول ماده ضد تغذیه اسید چرب سیکلو پروپونئیک (CPFA) در مرغ های تخم گذار موجب تغییر رنگ آلبومین سفیده تخم مرغ به رنگ صورتی می شود (Nagalakshmi,2007). در مجموع با افزایش مصرف مواد ضد تغذیه ای کنجاله پنبه دانه در طیور، کاهش وزن، کاهش اشتها ، ضعف پاها، کاهش تولید تخم مرغ و اندازه تخم مرغ، تغییر رنگ زرده و سفیده تخم مرغ، کاهش قابلیت جوجه ریزی، کاهش هموگلوبین، تعداد کل اریتروسیت ها و کاهش پروتئین و آلبومین در نسبت گلوبولین سرم خواهیم داشت (Nagalakshmi,2007).
نسبت آستانه تحمل به گوسیپول آزاد در جوجه ها 90 میلی گرم بر کیلو گرم تا 1000 میلی گرم بر کیلو گرم می باشد. تنوع در آستانه تحمل گوسیپول ممکن است به دلیل تفاوت درسن، نژاد، کیفیت پروتئین و درصد آن در خوراک و مقدار مواد معدنی جیره بخصوص آهن باشد. با این حال؛ عملکرد مرغ های تخمگذار با مصرف 2.02 میلی گرم گوسیپول آزاد در هر روز هر پرنده نیز تحت تأثیر قرار می گیرد. کنجاله پنبه دانه باکیفت با حداقل گوسیپول آزاد 0.01 درصد را می توان با 10 الی 15 درصد کنجاله سویا برای کاهش هزینه های جیره طیور استفاده کرد (Nagalakshmi,2007).
کنجاله هسته خرما
کنجاله هسته خرما بدون آفلا توکسین بسیار خوش طعم و با درصد قابل توجهی از منابع کربو هیدرات و پروتئین است. ارزش تغذیه ای این کنجاله با شن ریزه و شرایط غیر بهداشتی فرآوری و آلودگی کاهش می یابد( Sundu et al.,2006). پس از استخراج روغن از دانه های خرما تفاله حاصله به دلیل منبع انرژی و خوش خوراکی و در صد پروتئین خام حدودی 14.5 الی 19.24 درصد برای نشخوراکنندگان و غیر نشخوار کنندگان استفاده می شود (Sundu et al.,2006; Ezieshi and Olomu,2007).
کنجاله خرما به دلیل تعادل ضعیف اسیدآمینه، درصد بالای فیبر غیرقابل هضم، بافت درشت و درصد مواد ضد تغذیه ای مانند مانان و زایلان و سلولز در تغذیه حیوانات تک معده ای بخصوص طیور محدودیت دارد (Alimon,2004; Sundu et al.,2006; Alshelmani et al.,2013,2014). در صد مواد ضد تغذیه ای) NSP ) شامل بتا مانان ها( 78%)، سلولز ( 12%)، آرابینوکسیلان و کلوکوکسیلان های نامحلول در آب ( 3%) می باشد (Sundu et al.,2006) . این مواد ضد تغذیه ای در طیور باعث کاهش مصرف خوراک و سوء هاضمه می شوند.
این کنجاله بیش از 40 درصد کنجاله سویا در جیره استفاده نمی شود. به شرط آن که جیره از لحاظ اسید های آمینه انرژی قابل سوخت و ساز بالانس شده باشد. و یا به عبارت دیگر نباید بیش از 10 درصد جیره طیور استفاده شود (Alimon,2004; Sundu et al.,2006). در کشور های با شرایط مناسب پرورش خرما، استفاده از کنجاله هسته خرما از نظر اقتصادی، افزایش بهره وری پرندگان، بهبود قابلیت هضم و کاهش رطوبت مدفوع می شود (Sundu et al.,2006).
