جابجایی شیردان یکی از اختلالات گوارشی شایع در گاوهای شیری تازه‌زا است که معمولاً طی ۲ ماه اول پس از زایش رخ می‌دهد. این عارضه زمانی اتفاق می‌افتد که شیردان، به‌دلیل تجمع گاز یا کاهش حرکات طبیعی خود، از موقعیت اصلی‌اش جابه‌جا شود. تغییرات متابولیکی پس از زایش، مانند هایپوکلسمی و کتوز، و همچنین تغذیه با جیره‌های پرکنسانتره و کم‌فیبر از عوامل مستعد کننده این بیماری هستند. جابجایی شیردان موجب کاهش اشتها، افت تولید شیر و اختلالات متابولیکی می‌گردد. تشخیص سریع و درمان به‌موقع نقش مهمی در بهبود و جلوگیری از بروز عوارض شدیدتر دارد.
عارضه جابجایی شیردان چیست؟
گاوها دستگاه گوارش ویژه‌ای دارند که به آن‌ها کمک می‌کند رژیم غذایی پرفیبر خود را هضم کنند. سه بخش اول یعنی شکمبه، نگاری و هزارلا، «پیش‌معده» یا بخش‌های ابتدایی معده محسوب می‌شوند. شیردان «معده‌ی واقعی» گاو است و عملکردی مشابه معده‌ی انسان دارد.
شیردان به‌وسیله‌ی رباطی نسبتاً شل به دیواره‌ی بدن متصل است، بنابراین ممکن است از جای طبیعی خود جابه‌جا شود. کاهش حرکات شیردان یا افزایش تولید گاز می‌تواند باعث تجمع گاز در شیردان شود و در نتیجه، آن را به سمت بالا (شناور) حرکت دهد؛ این وضعیت را «جابجایی شیردان» می‌نامند.
انواع جابجایی شیردان
جابجایی شیردان در گاو به‌طور کلی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- جابجایی شیردان به چپ (Left Displaced Abomasum – LDA)
بیشتر موارد جابجایی شیردان در سمت چپ دیده می‌شود و معمولاً در 4 تا 8 هفته اول پس از زایش در گاوهای شیری با تغذیه‌ی دانه‌ای، به‌ویژه در نژاد هلشتاین رخ می‌دهد.
- جابجایی شیردان به راست (Right Displaced Abomasum – RDA)
جابجایی سمت راست می‌تواند در هر حیوانی که شیردان دارد رخ دهد، اما در نشخوارکنندگان کوچک (مثل گوسفند و بز) نادر است.
- پیچ‌خوردگی شیردان (Abomasal volvulus)
در برخی موارد، شیردان ممکن است به دور خود بچرخد که به آن پیچ‌خوردگی شیردان گفته می‌شود. این وضعیت می‌تواند باعث قطع جریان خون در شیردان شود. اگر این مشکل سریع برطرف نشود، بافت شیردان شروع به از بین رفتن می‌کند. گاوهایی که دچار این وضعیت می‌شوند، بسیار بیمارتر از گاوهایی هستند که تنها جابجایی شیردان دارند، زیرا آسیب به شیردان باعث ایجاد مسمومیت (توکسیسیته) در بدن می‌شود.
جابجایی شیردان به چه علت رخ می دهد؟
جابجایی شیردان عمدتاً به‌دلیل کاهش حرکات شیردان (هایپوموتیلیتی) و در پی آن تجمع گاز رخ می‌دهد. این وضعیت می‌تواند در اثر عواملی مانند استرس ناشی از زایمان، اختلالات متابولیکی (مانند تب شیر) و جیره‌های پرکنسانتره ایجاد شود.
اتساع گازی باعث می‌شود شیردان که به‌طور جزئی پر است، شناور شده و به سمت بالا حرکت کند؛ معمولاً بین شکمبه و دیواره شکم در سمت چپ (LDA) و در موارد کمتر، به سمت راست (RDA) جابه‌جا می‌شود.
این جابجایی در روند طبیعی هضم غذا اختلال ایجاد می‌کند و در صورت پیشرفت، ممکن است به پیچ‌خوردگی شیردان (Abomasal Volvulus) منجر شود که عارضه‌ای خطرناک‌تر است.
چرا گاو های تازه زا بیشتر در خطر جابجایی شیردان هستند؟
در دوران آبستنی، رحم بر روی شکمبه فشار می‌آورد و ظرفیت انبساط آن را کاهش می‌دهد. پس از زایش، فضای شکم افزایش یافته و پرشدگی شکمبه کمتر می‌شود، که خطر LDA را بالا می‌برد.
علاوه بر این، گاوهای تازه‌زا در معرض خطر بیشتر هستند به دلیل:
- کاهش حرکات گوارشی (GI atony) در اثر هیپوکلسمی، تغییر جیره یا بیماری‌های دیگر
- افزایش تولید گاز به دلیل تغییرات در تخمیر میکروبی ناشی از تغییر جیره غذایی
عوامل مستعد کننده این بیماری کدامند؟
عارضه جابجایی شیردان یک بیماری ناشی از مدیریت ناصحیح انسانی است.
عوامل مستعد کننده عبارت‌اند از:
- افزایش مصرف کنسانتره و کاهش فیبر جیره
- آسیاب شدید خوراک – منجر به افزایش تولید اسیدهای چرب فرار (VFA) و در نتیجه افزایش تولید گاز می شود.
- کاهش پرشدگی شکمبه پس از زایش
- بیماری‌های همزمان پس از زایش مانند ورم پستان، تب شیر، متریت، جفت‌ماندگی و اسهال کولی‌فرمی. این بیماری‌ها معمولاً منجر به کتوز، هیپوکلسمی یا زخم شیردان می‌شوند.
علایم بالینی
- کاهش اشتها (گاهی تمایل انتخابی به مصرف کنسانتره‌ها)
- مدفوع کم و خمیری
- کاهش تولید شیر
- کم‌آبی بدن (دهیدراسیون)
- افسردگی و بی‌حالی
- کاهش وضعیت یا نمره بدنی (BCS)
- وجود بیماری‌های همزمان (کتوز، هیپوکلسمی، زخم شیردان)
تصویر گاو با BCS پایین
نکات کلیدی پیشگیری از جابجایی شیردان
دوره‌ی انتقالی که از اواخر دوره‌ی خشکی تا حدود ۲ تا ۴ هفته پس از زایمان ادامه دارد، مهم‌ترین زمان خطر برای بروز جابجایی شیردان است. در این دوره، مدیریت صحیح گاو از اهمیت بالایی برخوردار است. نکات کلیدی برای کاهش خطر جابجایی شیردان عبارتند از:
مدیریت تغذیه و خوراک
- حفظ جیره‌ی پُرفیبر: اطمینان حاصل کنید که جیره بیش از ۱۷٪ فیبر خام کل داشته باشد.
- پیشگیری از چاقی بیش از حد: اجازه ندهید گاوها در زمان زایش بیش از حد چاق شوند (نمره وضعیت بدنی کمتر از ۳٫۵).
- استفاده از جیره‌ی کاملاً مخلوط: به جای دادن مقدار زیادی غله به‌صورت یک‌جا، تا مصرف فیبر یکنواخت بوده و از جدا کردن خوراک جلوگیری شود.
- تغییر تدریجی جیره: تغییرات جیره به‌ویژه افزایش میزان کنسانتره در حوالی زایمان باید به‌تدریج انجام شود.
- تغذیه با علوفه‌ی باکیفیت: از علوفه‌های مرغوب استفاده کنید و تلاش کنید نوع علوفه در دوره‌ی خشکی و پس از زایش یکسان باشد.
- مدیریت دسترسی به خوراک: فضای کافی در آخور فراهم کنید تا همه‌ی گاوها بدون استرس و رقابت بتوانند به خوراک دسترسی داشته باشند.
مدیریت دام و بیماری‌های متابولیک
- پیشگیری از کتوز: گاوهای تازه‌زا را از نظر کتوز بررسی کرده و در صورت بروز، سریع درمان کنید.
- پیشگیری از تب شیر (هایپوکلسمی): سطح کلسیم بدن را حفظ کنید، زیرا تب شیر احتمال جابجایی شیردان را افزایش می‌دهد.
- درمان بیماری‌های همراه: بیماری‌هایی مانند متریت، لنگش و سایر اختلالات را سریع تشخیص داده و درمان کنید، زیرا این موارد نیز خطر جابجایی شیردان را بالا می‌برند.
- اجرای روش‌های مدیریتی که راحتی گاو را افزایش داده و استرس را به حداقل می‌رسانند.
نقش مکمل ها و افزودنی های خوراک در پیشگیری از جابجایی شیردان
مکمل‌ها و افزودنی‌های تغذیه‌ای با بهبود تعادل انرژی، عملکرد شکمبه و تحرک دستگاه گوارش، عوامل زمینه‌ساز این بیماری را کاهش می‌دهند. از جمله افزودنی‌های مؤثر می‌توان به موننسین اشاره کرد که با افزایش تولید پروپیونات در شکمبه و کاهش کتوز، خطر جابجایی شیردان را کاهش می‌دهد. نیاسین و پروپیلن گلیکول نیز با بهبود تعادل انرژی و جلوگیری از بسیج بیش از حد چربی‌های بدن، در کاهش بروز این اختلال مؤثر هستند.
استفاده از نمک‌های آنیونی در دوره خشکی برای پیشگیری از تب شیر و حفظ سطح کلسیم خون و افزودن مخمرها و پروبیوتیک‌ها برای بهبود فعالیت میکروبی شکمبه، نیز از راه‌های غیرمستقیم کاهش خطر جابجایی شیردان محسوب می‌شوند. در کنار این‌ها، مکمل‌های کولین محافظت‌شده و کلسیم و منیزیم نیز با حمایت از عملکرد کبد و عضلات صاف دستگاه گوارش، به حفظ سلامت شیردان و کاهش احتمال جابجایی آن کمک می‌کنند.
درمان
هدف از درمان جابجایی یا چرخش شیردان در ابتدا شامل پایدار کردن وضعیت گاو با استفاده از درمان‌های مایع‌درمانی، محلول‌های کلسیم و/یا دکستروز (قند) است و سپس شامل مراحل زیر می‌شود:
- بازگرداندن یا قرار دادن شیردان در موقعیت طبیعی
- جلوگیری از جابجایی مجدد آن
- انجام روش درمانی به‌صورت غیرتهاجمی و کم‌استرس برای گاو
- بازگردان شیردان به موقعیت طبیعی خود از طریق جراحی
