صنعت ماهیان زینتی: از تاریخچه تا چالش‌ها و آینده‌ی پایدار
صنعت ماهی زینتی به عنوان یکی از بخش های جذاب و پر رونق شیلات، در سال های اخیر توجه بسیاری از علاقمندان، پرورش دهندگان و سرمایه گذاران را به خود جلب کرده است. ماهیان زینتی نه تنها به دلیل زیبایی و تنوع رنگ هایشان مورد توجه قرار می گیرند، بلکه به عنوان یک منبع درآمد زایی مهم برای بسیاری از کشورها شناخته می شود. لذا در این مقاله به بررسی نکات کلی صنعت پرورش ماهیان زینتی خواهیم پرداخت.
تاریخچه:
علاقه انسان به نگهداری از ماهیان زینتی به هزاران سال پیش باز می گردد. در تمدن های باستانی مانند چین و روم ماهی های زینتی به عنوان نمادی از زیبایی، ثروت و قدرت شناخته می شدند. در چین باستان پرورش و نگهداری ماهی کوی (Koi) و ماهی قرمز در استخرها و حوضچه های زیبا به عنوان یک هنر و سنت فرهنگی مطرح بود و به تدریج به نمادی از خوشبختی و موفقیت تبدیل شدند.
در قرن نوزدهم میلادی با گسترش تجارت جهانی و بهبود روش های حمل و نقل، ماهیان زینتی به اروپا و آمریکا هم راه یافتند. در این دوره آکواریوم های خانگی به عنوان یک سرگرمی لوکس در میان طبقات مرفه جامعه رواج پیدا کردند. با پیشرفت تکنولوژی در قرن بیستم میلادی تولید و نگهداری از ماهیان زینتی به شکل صنعتی و تجاری توسعه یافت و این صنعت به یکی از بخش های مهم شیلات تبدیل شد.
پرورش ماهی زینتی در عصر مدرن:
امروزه صنعت ماهی زینتی به یک بخش پر رونق و جهانی تبدیل شده است. براساس گزارش سازمان خوار و بار جهانی (FAO) تکثیر و پرورش ماهی زینتی سالانه میلیون ها دلار درآمد ایجاد می کند که بیش از 100 کشور از جمله آن ها سنگاپور، مالزی، تایلند، اندونزی و ژاپن به عنوان بزرگ ترین تولید کنندگان ماهی و صادرکنندگان ماهی زینتی شناخته می شوند. در ایران نیز تولید ماهیان زینتی از 232 میلیون قطعه در سال 2016 به 323 میلیون قطعه در سال 2022 رسیده است که نشان دهنده رشد 7/5 درصدی می باشد که در این بین 3 استان اصفهان، تهران و قزوین با تولید حدود 39 میلیون قطعه حدود 50 درصد از سهم تولید ماهیان زینتی ایران را بر عهده دارند.
شکل1: روند تولید ماهیان زینتی در ایران.
در صنعت ماهیان زینتی دنیا در کل 1539 گونه ماهی آکواریومی، 102 گونه مرجان و 293 گونه بی مهره در جهان وجود دارد که 1000 گونه ماهی از 50 خانواده از آبزیان تولید می شود. همچنین در ماهیان زینتی آب شور تنها 25 گونه پرورشی هستند و 98 گونه های آبزی آب شور از طبیعت به صورت وحشی صید می شوند.
تکثیر ماهیان زینتی:
تکثیر ماهیان زینتی از جنبه های جذاب این حوزه است. به عنوان مثال ماهی گوپی و مولی زنده زا هستند یعنی بچه ماهی به صورت مستقیم از بدن مادر متولد می شود. در مقابل گونه هایی مانند دیسکس و آنجل تخم گذار هستند و نیاز به مراقبت ویژه برای تخم ها و بچه ماهی ها دارند. برای انجام یک تکثیر موفق باید شرایطی مناسب نزدیک به شرایط طبیعی برای ماهی فراهم شود. لذا ایجاد شرایط مناسب برای تخم گذاری مانند استفاده از گیاهان طبیعی و مصنوعی، جداسازی والدین از تخم ها و بچه ماهیان و در صورت نیاز تغذیه لاروها با غذای زنده مانند آرتمیا ضروری است.
شرایط نگهداری از ماهی زینتی در آکواریوم:
اندازه آکواریوم: اندازه آکواریوم باید متناسب با تعداد ماهی هایی باشد که در آن نگهداری می شود. تراکم زیاد ماهی در آکواریوم باعث کاهش اکسیژن آب و افزایش دفع فضولات توسط ماهی می شود که باعث ایجاد تلفات خواهد شد لذا رعایت تراکم مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است.
کنترل عوامل فیزیکوشیمیایی آب:
برای نگهداری ماهی زینتی باید سطح پی اچ (pH) آب را تنظیم کنید. به عبارت دیگر باید تعادل اسیدی بودن آب را با استفاده از کیت های آزمایشگاهی یا پی اچ متر دیجیتالی کنترل کرد. به طور کلی سطح پی اچ آب برای ماهی هایی که در آب شیرین زندگی می کنند باید بین 5.5 الی 7.5 باشد. در مقابل ماهی هایی که در آب شور زندگی می کنند نیازمند آبی با میزان اسیدیته 8 الی 8.5 هستند. همچنین باید در تمام فرآیند پرورش آبزیان زینتی، سطح اکسیژن محلول در آب با استفاده از پمپ هوا باید در سطح 5 الی 10 میلی گرم در لیتر نگهداری شود.
دما: دمای آب باید متناسب با گونه ی پرورشی در آکواریوم تنظیم شود، به طور کلی دمای 22 الی 30 درجه سانتی گراد برای بیشتر ماهیان زینتی مناسب است.
سختی آب: سختی آب ارتباط نزدیکی با پی اچ دارد و مانند پی اچ، آبزیان در سطوح خاصی از سختی می توانند رشد کنند و اگر سختی آب بیش از حد زیاد باشد می تواند باعث ایجاد استرس و مرگ شود. سختی آب را می توان با میزان مواد معدنی موجود در آب توصیف کرد، آب سخت دارای مقدار زیادی مواد معدنی محلول و آب نرم دارای مواد محلول بسیار کمی است. برای بهبود سختی در آب آکواریوم معمولا از منابع کربنات کلسیم از قبیل سنگ های آهکی، شن، مرجان و پوسته شکسته صدف ها در داخل آکواریوم استفاده می شود.
نظافت آب آکواریوم: تمیز نگه داشتن آب آکواریوم از اهمیت بالایی برخوردار است. فضولاتی که از غذاهای مصرف شده توسط آبزیان در داخل آکواریوم باقی می ماند باعث ایجاد تغییراتی در ترکیبات شیمیایی آب شده و منجر به از بین رفتن ماهی ها و تغییر رنگ آب می شود، به همین دلیل استفاده از فیلتر های فیزیکی و شیمیایی باعث از بین رفتن و کاهش اثرات مواد اضافی و ضایعات موجود در آب آکواریوم می شود.
جدول 1: پارامترهای بهینه برای پرورش انواع ماهیان زینتی
تغذیه:
تغذیه مناسب یکی از کلیدی ترین عوامل در سلامت و رشد آبزیان زینتی است. در تغذیه آبزیان زینتی از دو دسته غذای آماده و زنده (مانند آرتمیا، دافنی، کرم خونی و ….) استفاده می شود. برای بدست آوردن حداکثر بازدهی از خوراک باید از غذاهای متنوع استفاده کرد تا تمام نیاز های غذایی آبزی تامین شود. در تغذیه ماهی باید بسته به نیاز گونه پرورشی غذادهی انجام شود و از خوراک دهی بیش از حد اجتناب شود زیرا غذادهی زیاد باعث ایجاد آلودگی آب و بروز مشکلات گوارشی خواهد گردید.
چالش های صنعت ماهی زینتی:
با وجود رشد سریع صنعت ماهی زینتی، این بخش با چالش های متعددی رو به رو است که برخی از این چالش ها به شرح زیر است:
1- بیماری ها:
بیماری ها علت اصلی ضرر و زیان اقتصادی است، علت بروز بیماری ممکن است به دلیل استرس های محیطی باشد بنابراین بهترین روش کنترل بیماری مدیریت درست کارگاه پرورش و رعایت بهداشت آن است. باکتری ها ممکن است عامل اصلی ایجاد بیماری و یا عامل ثانویه آن باشند که با ایجاد اختلال در سیستم ایمنی زمینه بروز بیماری را فراهم کند. استرس خارجی مانند تراکم بالا، حمل و نقل، کیفیت پایین آب و تغذیه نامناسب زمینه ساز بروز بیماری در ماهیان زینتی است.
2- تاثیرات محیطی:
صید بی رویه ماهیان زینتی از طبیعت و یا رها سازی گونه های غیر بومی در اکوسیستم های آبی با عث اختلال در تعادل اکوسیستم های طبیعی می شود.
3- رقابت در بازار جهانی:
افزایش رقابت بین تولید کنندگان و کاهش قیمت ماهیان زینتی، سود آوری این صنعت را تحت تاثیر قرار داده است.
آینده صنعت ماهی زینتی:
برای تضمین آینده پایدار صنعت ماهی زینتی، نیاز به اقدامات هماهنگ در سطح ملی و بین المللی است. برخی از راهکاهای کلیدی عبارتند از:
1- توسعه تحقیقات علمی:
افزایش سرمایه گذاری در بخش تحقیقات مربوط با ژنتیک، تغذیه و بیماری آبزیان.
2- حفاظت از منابع طبیعی:
جلوگیری از صید بی رویه ماهیان زینتی از طبیعت و تشویق پرورش دهنگان و خریداران ماهی زینتی به پرورش پایدار و مسئولانه.
3- آموزش و آگاهی بخشی:
افزایش آگاهی پرورش دهندگان و مصرف کنندگان درباره ی روش های نگهداری و پرورش مسئولانه ماهیان زینتی.
نتیجه گیری:
ماهیان زینتی با زیبایی منحصر به فرد و رفتارهای جذاب خود نه تنها به عنوان موجودات زینتی، بلکه به عنوان یک منبع درآمد پایدار در صنعت آبزی پروری مطرح هستند. پرورش و نگهداری این گونه از آبزیان نیازمند دانش، تجربه و تعهد است که با رعایت اصول علمی و مدیریت صحیح می توان از موجودات زیبا لذت برد و به حفظ تنوع زیستی کمک کرد.
