آرتمیا به عنوان یکی از مهمترین غذاهای زنده در صنعت آبزی پروری، نقش کلیدی در پرورش لارو آبزیان دارد. این مقاله به بررسی زیست شناسی، مراحل زندگی، ارزش غذایی و روشهای تکثیر و پرورش آرتمیا می پردازد همچنین، موضوعاتی مانند غنی سازی آرتمیا، تولید در استخرهای خاکی و پراکنش جهانی آن ها در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
یکی از مسائل مهم در آبزی پروری تهیه غذای مناسب جهت پرورش بهینه آبزیان است هر چند که امروزه تکنولوژی تولید غذای با کیفیت در حال رشد می باشد ولی همچنان تولید غذای با کیفیت مناسب جهت پرورش لارو آبزیان جزء مشکلات اصلی صنعت آبزی پروری بوده و اهمیت استفاده از غذاهای زنده در این صنعت، به ویژه در پرورش لارو آبزیان بر کسی پوشیده نیست. آرتمیا یکی از مهم ترین غذاهای زنده است که به صورت گسترده جهت پرورش لارو آبزیان مورد استفاده قرار می گیرد لذا در این مقاله تلاش شده است کلیاتی در رابطه با زیست شناسی و روش تولید آرتمیا ارائه گردد.
اهمیت استفاده از غذای زنده:
غذای طبیعی که اصطلاحا به آن غذای زنده گفته می شود، در پرورش آبزیان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. به کلیه مواد غذایی تولیدی در استخر اعم از مواد گیاهی یا جانوری که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به مصرف آبزیان می رسد غذای طبیعی می گویند. اگر در غذای آبزیان ویتامین ها، اسیدهای آمینه و مواد معدنی موجود نباشد، باعث ضعیف شدن موجود و افزایش احتمال درگیر شدن آّبزی با عوامل مختلف بیماری زا در شرایط پرورش می شود. لذا تامین غذای کافی و مناسب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. لارو آبزیان به دلیل اندازه کوچک و عدم تکامل دستگاه گوارش، قادر به هضم بهینه مواد غذایی نیست. لذا استفاده از غذاهای زنده در آبزی پروری از اهمیت بالایی برخوردار است.
استفاده از آرتمیا در پرورش آبزیان برای اولین بار در سال 1933 آغاز شد. از ناپیلوس آرتمیا به عنوان غذای زنده برای تغذیه لارو آبزیان دریایی و آب شیرین به طور گسترده استفاده می شود. لارو ماهیان دریایی در مقایسه با لارو سخت پوستان مدت طولانی تری در حدود 20 الی 40 روز با آرتمیا مورد تغذیه و پرورش داده می شوند. آرتمیا به شکل زنده یا منجمد اغلب به عنوان یک غذای انتقالی برای نوزاد ماهیان، به منظور تغییر رژیم غذایی از غذای زنده به غذای خشک مورد استفاده قرار می گیرد.
طبقه بندی آرتمیا:
از دیدگاه طبقه بندی، آرتمیا جزء شاخه بند پایان، زیر شاخه سخت پوستان، رده آبشش پایان، راسته بی پوششان، خانواده آرتمیده و جنس آرتمیا است. پراکندگی آرتمیا در جهان بسیار گستره بوده و در کشور های مختلف از تمامی قاره ها یافت می شود. جمعیت های آرتمیا در حدود 500 دریاچه شور طبیعی، حوضچه های نمک مصنوعی در مناطق با اقلیم گرمسیری، نیمه گرمسیری و معتدل در طول نوار ساحلی و همچنین آب های داخلی یافت می شوند. آرتمیا در دنیا به صورت دوجنسی و بکرزا شناسایی شده است. آرتمیای دریاچه ارومیه با نام علمی Artemia urmiana یکی از هفت گونه آرتمیای دوجنسی شناخته شده روی کره زمین است.
مراحل زندگی آرتمیا:
لارو آرتمیا پس از خروج از پوسته سیست تا رسیدن به مرحله بلوغ، مراحل مختلفی را با انجام هفده بار پوست اندازی طی می کند. با هر بار پوست اندازی سایز آرتمیا نسبت به دوره قبل بزرگ تر شده و تغییرات ریختی در بدن آن ظاهر می شود. دوره های رشد آرتمیا به شرح زیر است:
1- دوره پیش ناپلیوسی (مرحله E1 و E2)
2- دوره ناپلیوسی (مرحله 1)
3- دوره متاناپلیوسی(مراحل 2 الی 5)
4- دوره پست متاناپلیوسی (مراحل 6 تا 12)
5- مرحله پیش بلوغ (مرحله 13 تا 17)
6- مرحله بلوغ
سیست‌های آرتمیا پس از قرار گرفتن در شرایط مناسب رشد و گذشت حدود ۱۴ تا ۳۶ ساعت، با ترک خوردن پوسته سیست، ناپلیوس آرتمیا خارج می‌شوند. لارو پس از خروج از پوسته سیست هنوز درون یک غشای نازک و شفاف وجود دارد و تخم مرغی شکل است که در این حالت به عنوان پیش ناپیلوس مرحله E-2 شناخته می شود. در این مرحله آرتمیا با حرکت زوائد بدنی خود، غشای تفریخ را پاره می کند و از آن خارج می گردد، در این مرحله ناپلیوس وارد مرحله اینستار یک (instar I) می شود. اندازه ناپلیوس بین 400 تا 500 میکرون بوده و اغلب به رنگ زرد – نارنجی مشاهده می شود که این رنگ ناشی از انباشتگی مواد غذایی ذخیره شده در بدن ناپلیوس می باشد.
در مرحله ناپلیوس یک، آرتمیا دارای سه جفت ضمائم است که شامل 1- آنتن اول 2- آنتن دوم 3- فک تحتانی می باشد. آنتن اول عمل حسی را بر عهده دارد. دومین آنتن عمل فیلتر کردن و فک تحتانی یا mandible محل گرفتن و خرد کردن غذا است. ناحیه شکمی نیز به وسیله لوب زرین پوشیده شده که در انتقال و گرفتن ذرات غذایی نقش دارد. یک چشم ساده نیز در مرکز ناحیه سر قرار دارد. در مرحله اینستار یک لوله هضمی در آرتمیا شکل نگرفته است و از کیسه زرده خود استفاده می کند. پس از 6 الی 8 ساعت آرتمیا پوست اندازی کرده و وارد مرحله اینستار دو می شود که در این مرحله می تواند از ذرات غذایی با سایز کوچک بین 1 تا 50 میکرون تغذیه کند. در ادامه سایر اندام ها رشد می یابند و در بخش سینه ای آن پاهای سینه ای (Throcopod) شکل می گیرند. در این مرحله آرتمیا سه بخش اصلی سر، بخش سینه و بخش شکمی است و پس از 15 الی 17 بار پوست اندازی موجود بالغ میگردد. عملکرد بعضی از ضمائم آرتمیا از مرحله اینستار 2 به اینستار 3 عوض می شود به طوری که عمل حرکتی دومین آنتن در نرها به عملکرد جنسی یا چنگک (Graspers) و در ماده ها به ضمائم حسی تبدیل می شود.
آرتمیای بالغ اندازه‌ای حدود ۱ تا ۲ سانتیمتر و بدنی طویل با ۱۱ جفت پای سینه ای دارد. نرها دارای یک بیضه در قسمت عقبی ناحیه بدن هستند. آرتمیای ماده نیز یک کیسه تخمدان در قسمت عقبی یازدهمین جفت تراکوپود (پای سینه‌ای) دارد. از هشت بند شکمی، دو بند اول و دوم به عنوان بندهای جنسی شناخته می‌شوند. تخمک‌ها از دو تخمدان وارد لوله تخمک‌بر شده و لقاح انجام می‌گیرد. تخمک‌های رسیده پس از جفت‌گیری از لوله تخمک‌بر به کیسه تخمدان منتقل می‌شوند. هر دو گونه آرتمیای جنسی و بکرزا در صورت مساعد بودن شرایط محیطی، به دو روش تخم‌گذار و زنده‌زا تولیدمثل می‌کنند. در شرایط نامساعد محیطی، تولیدمثل تنها به صورت تخم‌گذاری انجام شده و تخم‌های نهفته (سیستCyst) تولید می‌شوند. این کیست‌ها تا مدت‌ها سالم باقی می‌مانند و در صورت بهبود شرایط محیطی، قادر به ادامه چرخه زندگی و تفریخ هستند.
ارزش غذایی آرتمیا:
مهمترین عامل برای استفاده از آرتمیا به عنوان غذای زنده، ارزش غذایی بالای آن به ویژه در مرحله ناپیلوس است که حاوی حداکثر ۶۶ درصد پروتئین و ۱۴ درصد چربی می‌باشد. این موجود همچنین کلیه اسیدهای آمینه ضروری و بیشتر اسیدهای چرب را در سطح مطلوبی داراست. با وجود غلظت بالای پروتئین و چربی، نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بیشتر گونه‌های آرتمیا مقادیر اندکی از اسیدهای چرب امگا ۳، به ویژه ایکوزاپنتانوئیک اسید (EPA) و دوکوزاهگزانوئیک اسید (DHA)، را در خود جای داده‌اند.
غنی‌سازی آرتمیا:
غنی‌سازی آرتمیا به دلیل ماهیت غیرانتخابی تغذیه این موجود، امکان‌پذیر است. این فرآیند با هدف جبران کمبودهای غذایی یا انتقال مواد خاص به بدن آبزیان انجام می‌شود. در مطالعات مختلف، از موادی مانند جلبک‌ها، پروتئین‌ها، اسیدهای چرب ضروری( DHA و EPA)، روغن‌ها، مواد دارویی (مانند آنتی‌بیوتیک‌ها) و حتی باکتری‌های مفید برای غنی‌سازی آرتمیا استفاده شده است.
محلول غنی‌سازی معمولاً شامل سه جزء اصلی است:
۱. ماده غنی‌ساز (مانند روغن ماهی یا جلبک)،
۲. امولسیفایر (مانند پلی‌سوربات)،
۳. آب شیرین.
در این روش، مواد با استفاده از هموژنایزر تا رسیدن به حالت کاملاً همگن و خامه‌ای مخلوط می‌شوند. میزان مصرف این محلول، ۰٫۳ تا ۰٫۵ میلی‌لیتر به ازای هر لیتر آب انکوباتور است که هر ۱۲ ساعت یکبار تجدید می‌شود. تراکم آرتمیا در انکوباتور نیز باید بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ ناپلیوس در هر میلی‌لیتر تنظیم گردد. مدت زمان فرآیند غنی‌سازی معمولاً ۶ تا ۲۴ ساعت به طول می‌انجامد.
تولید آرتمیا در استخرهای خاکی:
برای پرورش موفق آرتمیا در استخرهای خاکی، رعایت شرایط زیر ضروری است:
- دما: ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد
- شوری آب:۳۵ ppt (قسمت در هزار)؛ اما برای جلوگیری از ورود موجودات ناخواسته، شوری باید به ۷۰ تا ۱۵۰ ppt افزایش یابد.
- اکسیژن محلول: ۲ تا ۵ ppm
- شفافیت آب:۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر (با استفاده از سکشی دیسک)
- pH آب: ۷٫۵ تا ۸٫۲
- عمق استخر:۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر
مراحل اجرایی:
۱. کشت سیست و ذخیره‌سازی ناپلیوس:
- ابتدا سیست‌های آرتمیا در محیط مناسب کشت داده می‌شوند.
- ناپلیوس‌های تفریخ‌شده با تراکم ۲۵ تا ۵۰ عدد در لیتر به استخر منتقل می‌شوند.
- بهترین زمان انتقال:صبح زود یا غروب.
۲. آماده‌سازی استخر:
- نصبفیلترهای میکرونی در مسیر آب برای جلوگیری از ورود موجودات مزاحم.
- باروری استخر:
- مصرف ۰٫۵ تا ۱ تن کود آلی، ۱۰۰ کیلوگرم فسفات آمونیوم و ۵۰ کیلوگرم کود اوره به ازای هر هکتار.
- تکمیل کوددهی با۲۰ تا ۲۵ کیلوگرم کود شیمیایی هفته‌ای یک تا دو بار.
۳. تغذیه:
- استفاده از غذاهای مصنوعی با اندازه۱ تا ۵۰ میکرون مانند سبوس گندم، برنج و مخمر الک‌شده.
۴. برداشت:
- برداشت زمانی انجام می‌شود که تراکم آرتمیا به۳۰۰ تا ۵۰۰ عدد در لیتر برسد.
- میزان مجاز برداشت: ۵ تا ۱۰ گرم در مترمکعب.
- توجه: بخشی از مولدین باید در استخر باقی بمانند تا چرخه تولیدمثل ادامه یابد.
پراکنش آرتمیا:
از نظر بوم‌شناسی، آرتمیا در سرتاسر کره‌ی زمین پراکنده است و توانایی سازگاری با طیف وسیعی از محیط‌ها را دارد. سیست‌های آرتمیا توسط پرندگان آبزی مانند اردک‌ها و فلامینگوها جابه‌جا می‌شوند و بدون آسیب‌دیدگی از دستگاه گوارش این پرندگان عبور می‌کنند. علاوه بر دریاچه‌ی ارومیه، آرتمیا در زیستگاه‌های شور دیگری مانند دریاچه شورابیل (اردبیل)، تالاب جازموریان (کرمان)، دریاچه پریشان و دریاچه مهارلو (استان فارس) نیز یافت می‌شود.
