رشد ماهی و به طور کلی آبزیان و در نتیجه افزایش بیوماس ماهی ها در استخر، مورد توجه پرورش دهندگان، متخصصین تغذیه ماهی و زیست شناسان شیلات است. رشد در آبزیان به عوامل داخلی (ژنتیک،جنسیت، بلوغ و…) و عوامل خارجی (خوراک، ویژگی های شیمیایی آب،تراکم و…) وابسته است. در این مقاله سعی به معرفی عوامل موثر در رشد ماهی را داریم.
مقدمه:
آبزی پروری، سریع ترین صنعت تولید پروتئین حیوانی در جهان است. براساس آخرین آمار فائو، تولید جهانی ماهی در سال 2018 حدود 179 میلیون تن بوده است. هدف از توسعه آبزی پروری، تولید محصولات با کیفیت با حجم مناسب است که در نهایت منجر به بهبود سلامتی انسان خواهد شد. رشد سریع در آبزیان از دیدگاه پرورش دهندگان به جهت کاهش طول دوره تولید و در نهایت سودآوری بیشتر بسیار حائز اهمیت است. هرچه گونه پرورشی سریع تر رشد کند بدین معنا ست که ماهی سیستم گوارشی، ایمنی و هضمی قوی تری داشته و در کنار کاهش طول دوره تولید، درگیری کمتری با انواع بیماری ها داشته و در نهایت فیله تولیدی با کیفیت تر خواهد بود که از نظر بازار پسندی نیز دارای اهمیت می باشد. رشد در آبزیان تحت تاثیر عوامل داخلی و خارجی می باشد، که هرکدام از این عوامل دارای تاثیر بسزایی بررشد ماهی است.
عوامل خارجی موثر بر رشد ماهی:
خوراک:
یکی از موثرترین فاکتورهای خارجی دخیل در بهبود رشد آبزیان خوراک مصرفی است. چنانچه خوراک مورد استفاده از اقلام غذایی با کیفیت تهیه نشود در نهایت پاسخگوی نیازهای تغذیه ایی گونه پرورشی مانند پروتئین، چربی، کربوهیدرات و….. نخواهد بود. در صورتی که نیازهای تغذیه ایی گونه مورد نظر تامین نشود علاوه بر کاهش رشد منجر به تضعیف سیستم ایمنی گونه پرورشی خواهد شد. درگیری با انواع بیماری ها و تلفات از عواقب استفاده از خوراک نامطلوب است. همچنین خوراک بخش عمده هزینه های جاری مزرعه را به خود اختصاص می دهد و اگر از منابع مفید و مناسب استفاده نشود در آخر دوره پرورش بازدهی مناسب اقتصادی در مزرعه مشاهده نمی شود. در مبحث خوراک علاوه بر این که اقلام غذایی و کیفیت آن ها حائز اهمیت است، حضور افزودنی هایی نظیر اسیدیفایر، توکسین بایندر، پروبیوتیک و…. دارای اهمیت بوده زیرا منجر به تقویت سیستم ایمنی و سیتم گوارشی خواهند شد. درنتیجه رشد مطلوب درگرو استفاده از خوراک با کیفیت می باشد.
ویژگی های شیمیایی آب:
آبزیان دارای نیازهای زیستی متفاوتی از نظر دما، اکسیژن محلول، میزان شوری، کدورت آب و… هستند و برای رشد مناسب باید تمامی این فاکتورها در دامنه ی تحمل و بهینه گونه پرورشی باشند. به عنوان مثال ماهی قزل آلا نوعی گونه سردآبی بوده و دمای مطلوب آب برای آن ها 14-18 درجه سانتی گراد است اما کپورماهیان از گروه ماهیان گرمابی بوده که که در آبی با دمای 25-28 درجه سانتی گراد دارای رشد مطلوب خواهند بود. برخی از گونه های آبزی مانند قزل آلا در شوری کم و برخی مانند میگوها در شوری زیاد رشد بهینه خواهند داشت. و یا درگونه هایی که جهت یافتن غذا متکی به قوه بینایی هستند کدورت آب باید پایین باشد تا گونه پرورشی غذا را داخل آب تشخیص دهد کدورت آب توسط دستگاه سشی دیسک بررسی می شود. به طور کلی تمامی این ویژگی ها چنانچه در دامنه مطلوب گونه پرورشی باشد بهترین رشد را در مزرعه خواهیم داشت.
تراکم:
گونه های آبزی براساس نیازهای زیستی خود و حتی برخی ویژگی های فیزیولوژیکی مانند قلمروطلبی به تراکم های متفاوتی جهت رشد نیاز دارند. در مبحث آبزی پروری، تراکم ذخیره (SD) تعداد معینی از ماهی می باشد که براساس سیستم پرورش (گسترده، متراکم و فوق متراکم)، نحوه طراحی استخرها، وزن گونه پرورشی و مراحل مختلف رشد در مترمکعب و یا هکتار بیان می شود. تراکم ذخایر آبزیان یکی از عوامل مهم ارزیابی استرس فیزیولوژیکی است. تراکم زیاد معمولا منجر به ایجاد استرس فیزیولوژی و نقص ایمنی می شود. به صورت کلی تراکم بالا با اثر بر فیزیولوژی آبزیان منجر به تضعیف رشد و سیستم ایمنی شده. درکنار تراکم بالا، کمترین تراکم نیز دارای اثرات نامطلوب بر رشد خواهد بود حتی در برخی آبزیان مانند گربه ماهی تراکم بالا موجب تیره شدن رنگ بدن آبزی نیز خواهد شد.
آلودگی آب (ضایعات متابولیکی):
یکی از عواملی که منجر به رشد بهینه در گونه های پرورشی خواهد شد کیفیت مطلوب آب از نظر تمیزی و شفافیت می باشد. چنانچه آب بر اثر عواملی مانند تجمع ماهی های مرده، ضایعات دفعی، باقی مانده خوراک و… آلوده شود علاوه بر ایجاد استرس در گونه پرورشی، منجر به کاهش رشد خواهد شد. افزایش ضایعات دفعی گونه پرورشی نشان دهنده کیفیت نامطلوب خوراک بوده و حجم زیادی از خوراک مصرفی بدون جذب در بدن، دفع خواهد شد که همین امر منجر به عملکرد نامطلوب رشد خواهد شد. از طرفی طراحی نامناسب استخرهای پرورشی به گونه ایی که شیب خروجی مناسب طراحی نشده باشد منجر به تجمع ضایعات دفعی و در نتیجه کاهش رشد گونه پرورشی خواهد شد.
اکسیژن:
گونه های پرورشی، به میزان متفاوتی اکسیژن محلول در آب نیاز دارند به عنوان مثال؛ میزان اکسیژن محلول موردنیاز قزل آلا 6 و کپور 5 تا 6 میلی گرم درلیتر می باشد. اکسیژن محلول در آب اصولا با کمک هواده (اسپلش) تامین می شود و هرچه به سمت سیستم های پرورشی جدیدتر (متراکم و فوق متراکم) حرکت کنیم جهت تامین اکسیژن موردنیاز به دلیل تراکم بالا نیاز به تعداد بیشتری هواده در استخر خواهیم بود. هرچه میزان اکسیژن محلول در استخرها در حد مطلوب باشد مصرف خوراک نیز افزایش یافته و درنتیجه منجر به رشد مطلوب خواهد شد.
رقم بندی:
رقم بندی در مزارع پرورشی به معنی اندازه گیری بیومتری گونه های پرورشی (هر دو هفته یا هر ماه یکبار) می باشد. اندازه یکسان ماهیانی که در یک استخر هستند منجر به رشد مطلوب خواهد شد. چنانچه در یک واحد پرورشی گونه ها از نظر اندازه یکسان نباشند، آبزیان بزرگتر علاوه براین که حجم بیشتر خوراک را مصرف می کنند، حتی در شرایط استرسی نیز به ماهیان کوچک تر حمله کرده و گاهی منجر به هم نوع خواری نیز خواهد شد.
عوامل داخلی موثر بر رشد ماهی:
ژنتیک:
آبزیان، براساس ساختار بالقوه بدن دارای ژنتیک های مختلفی می باشند و همین تفاوت در مدل ژنتیکی منجر به ایجاد الگوهای متفاوت رشدی خواهد شد.
جنسیت:
بیشتر آبزیان از لحاظ جنسیتی، جدا جنس بوده و به دو گروه نر و ماده تقسیم می شوند. در برخی از گونه ها مانند آزاد ماهیان و کپورماهیان جنس ماده رشد بهتری داشته اما در برخی از گونه ها مانند سیچلایدها (ماهیان زینتی) جنس نر دارای رشد بهتری هستند.
بلوغ:
بلوغ در آبزیان به معنی رشد و توسعه غدد جنسی، گناد ها، سیستم تولیدمثلی و…خواهد بود. در هنگام بلوغ، بیشتر مواد مغذی جذب سیستم تولیدمثلی شده و در این دوره رشد متوقف خواهد شد. جنس نر در آبزیان زودتر از جنس ماده به بلوغ می رسد. واحدهای پرورشی بسته به هدف تولید (تکثیر، پرورش و یا هردو) اقدام به تولید گونه های پرورشی خواهند کرد.
سایز:
سایز گونه های پرورشی در سرعت رشد آن ها بسیار اثرگذار است. آبزیان با اندازه و سایز کوچک تر علاوه بر کاهش رشد، بیشتر تحت تاثیر عوامل بیماری زا قرار میگیرند و منجر به تلفات خواهد شد. آبزیانی که در مراحل مختلف زندگی (لارو، انگشت قد و پرواری) دارای سایز متعادل باشند دارای رشد مطلوب تری هستند.
مجموعه این عوامل داخلی و خارجی دخیل در رشد تحت عنوان رفاه و کیفیت زندگی گونه پرورشی بیان می شود. رشد مطلوب، موفقیت در امر تولید مثل، درگیری کمتر با بیماری ها و… درگرو ایجاد رفاه مطلوب برای گونه پرورشی می باشد. به صورت کلی وجود هرگونه استرس در شرایط پرورشی مانند تراکم بالا، کمبود خوراک، افزایش یا کاهش دما، افزایش یا کاهش اکسیژن محلول و… منجر به ایجاد استرس و درنتیجه برهم خوردن رفاه و کیفیت زندگی گونه پرورشی خواهد شد. هرچه آبزی پرورشی در سطح مطلوبی از رفاه باشد، رشد مطلوب تری خواهد داشت.
