استرس یا تنش گرمایی یکی از چالش های صنعت مرغداری، به خصوص در مناطق دارای آب و هوای گرم است. مصرف خوراک طیور تجاری با هدف حداکثر بازدهی، بیشتر از گونه های بومی است. متعاقبأ پس از افزایش مصرف خوراک، گرمای تولیدی بدن طیور افزایش خواهد یافت. در نواحی با آب و هوای گرم در شرایط استرس حرارتی با توجه به فقدان غدد عروق، تحرک و مصرف خوراک طیور کاهش می یابد. با شناخت دقیق تر استرس حرارتی، عوامل مستعد کننده آن و استراتژی های کاهش دهنده، می توان اثرات منفی استرس حرارتی در مزارع پرورشی را به حداقل رساند. برای ارائه اطلاعات تکمیلی لطفا با ما همراه باشید.
راهکارهای کاهش استرس گرمایی در مرغداری
با افزایش تقاضای بازار به فرآورده های طیوری (گوشت، تخم مرغ و…)، پرورش تعداد قطعه پرنده در واحد سطح افزایش یافته است. با توجه به افزایش تراکم در واحد سطح، طیور مستعد استرس حرارتی هستند. با افزایش دمای محیط، همه گونه های حیوانی تحت شعاع نتایج ثانویه تنش حرارتی قرار می گیرند. اما طیور، به دلیل فعالیت متابولیکی بالای خود، نسبت به گرما حساس تر اند.
استرس یا تنش حرارتی چیست؟
به پاسخ غیر اختصاصی بدن به هر نوع واکنشی استرس یا تنش گفته می شود. تنش اصطلاحی برای توصیف مجموعه مکانیزم های دفاعی بدن در مواجه با شرایط غیر طبیعی است. عوامل مختلفی از جمله ناهنجاری های محیطی، تغذیه ای و بیماری موجب انتقال تنش ها و اختلالت متابولیکی در طیور هستند.
به عبارت دیگر استرس حرارتی ناشی از تعادل منفی بین انرژی خالص جاری بدن حیوان، نسبت به محیط اطرافش و میزان انرژی گرمایی تولید شده توسط حیوان است. در واقع به پاسخ های بیولوژیکی بدن به محرک هایی که تداخلی در تعادل فیزیولوژیکی طبیعی و یا هموستاز بدن ایجاد می کنند استرس یا همان گفته می شود.
تغییرات فیزیولوژیکی طیور در مواجه با استرس حرارتی
طیور در شرایط استرس حرارتی با رفتارهایی از جمله نفس نفس زدن (panting)، پر ریزی ناحیه گردن، پف کردن پرها، دور کردن بال ها از بدن و رشد کم در صدد کنترل و تنظیم دمای بدن خود هستند. همچنین پرندگان برای کاهش تولید انرژی متابولیکی و دمای بدن، تحرک و مصرف خوراک را کاهش داده و با افزایش جریان خون از اندام های داخلی (کبد، کلیه، روده ها ) و انبساط رگ های خونی با هدف تبادل بیشتر گرما با محیط پیرامون خود هستند.
تغییرات فیزیولوژیکی رخ داده در شرایط تشدید استرس حرارتی اثرات منفی در عملکرد طیور ایجاد می کنند. برخی از این تغییرات، می توان به فعالیت بیشتر سیستم عصبی و غدد درون ریز (مسیر هیپوفیز-هیوتالاموس- آدرنالHPA) و افزایش غلظت کورتیکوسترون پلاسما اشاره داشت. این افزایش غلظت کوتیکوسترون پلاسما موجب افزایش سطح سرمی کورتیکواستروئیدها در غدد فوق کلیوی و سرکوب فاکتورهای تکثیر سلولی و یا اینترلوکین 2 می شود.
دمای بدن بر فعالیت متابولیک ها، هورمون های تیروئید (هورمون های تری یدوتیرونین (T3)، تیروکسین (T4) و تعادل بین هورمون ها اثر گذار است. طبق مطالعات انجام شده، غلظت هورمون T3 درشرایط دمایی بالا کاهش می یابد.
شاخص سنجش استرس در مرغ تخمگذار، بررسی نسبت هتروفیل به لنفوسیت (H/L) است. در صورتیکه، عدد این شاخص در دمای 35 درجه سانتی گراد به مدت 6 روز کمتر از 0.59 باشد. به عنوان شاخص مقاوم به حرارت(R) و بیشتر از 0.06 به عنوان حساس به حرارت (S) در نظر گرفته می شود.
نتایج تنش گرمایی در مرغداری
استرس حرارتی در طیور با نتایج متغیر خود باعث کاهش مصرف خوراک، کاهش رشد و افت لاشه، کاهش کیفیت پوسته تخم مرغ و تولید تخم مرغ، اختلال در عملکرد سیستم ایمنی و کاهش بهره وری خوراک (افزایش ضریب تبدیل یا FCR) می شود. جنس نر پرنده ها نسبت به جنسیت ماده و مرغ های گوشتی نسبت به مرغ های تخم گذار نسبت به استرس گرمایی حساسیت بیشتر دارند. پرندگان مسن تر به دلیل افزایش اندازه جثه و کاهش پوشش پر به عنوان عایق، توانایی کمتری در دفع گرمای مازاد بدن دارند.
نتایج کلی استرس گرمایی در مرغ گوشتی سنگین وزن افزایش تلفات و مرغ های تخمگذار کاهش کیفیت ترکیبات داخلی تخم مرغ، غشاء پوسته و افت تولید تخم مرغ است.
عوامل اثرگذار در واکنش طیور به تنش گرمایی
عوامل مهمی در واکنش پرنده به افزایش دما دخیل هستند. در واقع، اثرات تنش حرارتی بسته به شرایط دمایی، رطوبت، سن گله، نژاد، تهویه، سازگاری قبلی پرنده و بازه زمانی تحت تنش گرمایی متفاوت است .
راهکارهای کاهش اثرات منفی تنش گرمایی در مرغداری
کنترل تنش گرمایی، نیازمند مدیریت دقیق واحدهای پرورشی، تأمین رفاه پرنده و فرمولاسیون دقیق جیره متناسب با نیاز پرنده است. از این رو، استراتژی های مدیریتی (طراحی سالن، تهویه، ساخت سایه بان، عایق بندی سالن و بخصوص سقف، تغییر زمان خوراک دهی) و تغذیه ای (تغییر شکل خوراک، ترکیب مواد مغذی خوراک، استفاده از الکترولیت ها و مکمل های ویتامینه) مختلفی برای کاهش اثرات منفی استرس حرارتی در واحد های پرورشی اجراء می شود. امروزه علاوه بر این استراتژی ها، در زمینه ژنتیکی نیز با تولید نژادهای مقاوم در برابر حرارت به مقابله با استرس گرمایی پرداخته ایم. اما همچنان مبحث ژنتیک نیازمند تحقیقات بیشتری است. طبق بررسی های انجام شده در مناطق گرم، سویه های تجاری با گردن بی پر، کوتاه قد، پرهای فرفری در مقابل استرس حرارتی مقاومت بیشتری دارند.
راهکارهای مدیریتی کاهش تنش گرمایی در طیور
از جمله روش های مدیریتی لازم الاجرا برای کاهش اثرات منفی استرس گرمایی در واحد های پرورشی، افزایش جریان هوا روی سطح پرنده، افزایش نرخ تهویه، استفاده از مه پاش در سالن های بسته و متراکم، تنظیم سیستم روشنایی و خاموشی سالن، دسترسی آزادانه به آب خنک و تمیز، عادت پذیری جوجه به دمای بالا و تغییر ساعت خوراک دهی است.
نکته: دما و رطوبت سالن در کنترل استرس حرارتی اهمیت دارند. بنابراین این دو فاکتور به طور مرتب در واحد های پرورشی اندازه گیری و بررسی می شوند.
اثر دما بر تنش گرمایی
به محدوده دمایی که هر موجود زنده ای توانایی حفظ دمای بدن خود بدون تحمل هیچ گونه استرس را دارد محدوده دمای خنثی گفته می شود. این محدوده دمایی بسته به نوع حیوان، سن، شرایط فیزیولوژی بدن (سلامت و رفاه)، نژاد و فصل پرورشی (درجه تابش خورشید) متفاوت است.
محدوده حرارتی خنثی برای طیور 16 الی 24 درجه سانتی گراد می باشد. با افزایش دما واحد های پرورشی به 30 درجه سانتی گراد مصرف خوراک کاهش و مصرف آب طیور افزایش می یابد. البته لازم به ذکر است، محدوده دمای آسایش بسته به رطوبت، نحوه مدیریت و تأسیسات ساختمان متفاوت می باشد.
در فصل تابستان دمای ایده آل پرورش در طیور 24 الی 26 درجه سانتی گراد گزارش شده است. با مدیریت تهویه، زمان خوراک دهی، مکمل های الکترولیت، ویتامین C و مه پاش می توان اثرات مخرب استرس حرارتی را در پرنده کاهش داد.
با افزایش هر 1 درجه سانتی گرادی دمای محیط ( 32 الی 34 درجه سانتی گراد)، 15-20 درصد وزن بدن و 5 درصد مصرف خوراک کاهش می یابد. به عبارت دیگر؛ با افزایش هر 1 درجه سانتی گراد دمای سالن پس از آستانه تحمل دمایی 2.43 گرم مصرف خوراک و 2.10 کیلو کالری انرژی متابولیسمی دریافتی بدن پرنده کاهش می یابد.
با کاهش مصرف خوراک وزن دستگاه گوارش، ترشح و فعالیت آنزیم های گوارشی، هضم و جذب مواد مغذی و اندازه پرز های دستگاه گوارش کاهش می یابد. طبق تحقیقات برخی از محققین، جوجه های گوشتی در دمای 32 درجه سانتی گراد، کاهش 14 درصدی مصرف خوراک نسبت به پرورش در دمای خنثی خود دارند.
اثر رطوبت سالن پرورشی بر تنش گرمایی
فاکتور بعدی اثرگذار بر استرس حرارتی، درصد رطوبت محیط است. کنترل رطوبت محیط پرورشی اهمیت بسزایی در سلامت و عملکرد طیور دارد. با افزایش رطوبت سالن، توانایی دفع دمای مازاد بدن طیور از طریق ریه ها کاهش می یابد. همچنین، درصد رطوبت پایین، معضلاتی همچون افزایش گرد و غبار سالن را در پی خواهد داشت. این مسئله باعث افزایش تنش حرارتی در بدن پرنده می شود.
با افزایش رطوبت بستر سالن پرورشی، طیور مستعد ابتلا به بیماری های مختلف هستند. افزایش دما به تنهایی اثرات مخرب کمتری نسبت به زمانی که با افزایش رطوبت همراه است در پرنده ایجاد می کند.
اثر تهویه در تنش گرمایی طیور
بهترین روش برای خنک نگه داشتن پرنده، تأمین جریان هوای مطلوب در سطح پرنده در مزارع پرورشی است. با حذف گرمای مازاد تولید شده در اطراف پرنده، می توان اثرات مخرب استرس حرارتی را کاهش داد. با توجه به اندازه سالن، ظرفیت واحد پرورشی و تجهیزات سالن می توان از تهویه های تونلی، عرضی و مختلط بهره مند شد. با تهویه مطبوع در سالن، علاوه بر تأمین هوای تازه و خنک می توان گاز های مضر (آمونیاک، CO2)، رطوبت، گرد و غبار مازاد سالن را خارج کرده و اثرات استرس حرارتی را به حداقل رساند.
برای آشنایی بیشتر با روش های مناسب تهویه دعوت می شود فیلم وبینار تهویه در پرورش طیور، با سخنرانی دکتر محمد صدقی، استاد دانشگاه اصفهان را مشاهده نمایید.
نقش تأمین و کیفیت آب در تنش گرمایی
در زمان استرس حرارتی، پرندگان به طور طبیعی 2 الی 4 برابر زمان قبل آب مصرف می کنند. زیرا در نتیجه عمل نفس نفس زدن، بخار آب زیادی از بدن دفع شده و بدن با کمبود آب مواجه خواهد شد. با تأمین آب خنک و تمیز می توان پرنده را تشویق به نوشیدن آب کرد. در فصول گرم سال به طور معمول پرورش دهندگان 25 درصد فضای آب خوری ها را بیشتر از فصول سرد سال در نظر می گیرند. در فصل گرم سالن حتمأ خطوط آب و آبخوری ها به طور مرتب شستشو شود. غنی سازی آب آشامیدنی با ویتامین ها و الکترولیت ها از استراتژی های مهم کاهش استرس حرارتی در مزارع پرورشی طیور است.
تغییر الگوی خوراک دهی سالن پرورشی در استرس حرارتی
یکی دیگر از راهکارهای کاهش اثرات ثانویه استرس حرارتی، خوراک دهی پرندگان در ساعت خنک شبانه روز (صبح، غروب و شب) جهت تحریک بیشتر مصرف دان است. با افزایش دمای محیط، مصرف خوراک کاهش می یابد. زیرا با افزایش تحرک و انقباضات عضلات در زمان مصرف خوراک، پرنده گرمای زیادی تولید می کند.
طبق تحقیقات انجام شده پرندگان گرسنه گرمای کمتری نسبت به پرندگان سیر تولید می کنند. با کاهش گرمای بدن پرنده می توان از تلفات جلوگیری کرد. تغییر زمان مصرف خوراک، شاخص بسیار خوبی برای تحریک بیشتر طیور به مصرف خوراک است.
