ماهی‌های پرورشی بر اساس میزان شوری مناسب برای رشد و تکامل به دو دسته آب شیرین و آب شور تقسیم میشوند. علاوه بر این، این ماهیان بر اساس دمای مطلوب برای رشد نیز در دو گروه گرمابی و سردابی جای می گیرند. در این مقاله سعی داریم به معرفی نژاد های دارای ویژگی‌های خاصی که برای پرورش و بهره‌برداری اقتصادی در صنایع آبزی‌پروری مورد توجه هستند، بپردازیم.
تفاوت ماهیان آب شور و شیرین
آبزیان پرورشی از نظر شوری آبی که در آن زندگی و رشد می کنند به دو گروه آب شور و شیرین تقسیم می شوند.
آبزیان آب شیرین به مجموعه‌ای از آبزیان پرورشی اطلاق می‌شود که تمامی مراحل رشد، نمو و تولید مثل آنها به‌طور اختصاصی در آب شیرین صورت می‌گیرد. عمده ماهیان پرورشی در این دسته قرار می گیرند. این گروه شامل انواع کپور ماهیان چینی (از جمله کپور معمولی، کپور نقره‌ای، کپور علفخوار و کپور سرگنده)، ماهی‌های قزل‌آلای پرورشی، خرچنگ‌های آب شیرین، خرچنگ مرداب انزلی، و انواع صدف‌ها و حلزون‌های پرورشی آب شیرین می‌شود.
ماهیان پرورشی آب شور به ماهی‌هایی گفته می‌شود که در شرایط کنترل‌شده و در محیط‌های آب شور (مثل دریاها و اقیانوس‌ها) پرورش می‌یابند. این نوع ماهی‌ها به‌طور معمول در مزارع دریایی یا تاسیسات پرورش ماهی در آبهای شور پرورش می‌یابند. این فرایند برای تولید ماهی‌هایی با کیفیت بالا برای مصرف انسانی انجام می‌شود و می‌تواند شامل انواع مختلفی از ماهی‌ها مانند ماهی های سالمون و شیر و.. می باشد.
تفاوت ماهیان گرمابی و سردابی
ماهیان پرورشی بر اساس دمای مطلوب برای زندگی و رشدشان در دو گروه ماهیان گرمابی و سردابی دسته‌بندی میشوند.
ماهیان گرمابی گروهی از ماهیان هستند که در مناطق نیمه گرم و گرمسیری رشد می کنند. این نوع ماهیان در محدوده دمایی 25 تا 29 درجه بهترین میزان تغذیه و رشد خود را دارند. البته دمای مناسب رشد آن ها در گروه های مختلف تفاوت هایی دارد. به طور کلی سردسته ماهیان پرورشی گرم‌آبی کپورماهیان هستند . آنها بزرگترین خانواده ماهیان آب شیرین می‌باشند و حدود 200 جنس دارند. 90% ماهیان آب شیرین به این خانواده تعلق دارد.
ماهیان سردابی در آب هایی با دمای 12 تا 18 درجه سانتی گراد شرایط رشد برای خود فراهم می کنند. دمای ایده آل برای رشد آن ها بین 15 تا 17 درجه سانتی گراد می باشد .انواع ماهیان قزل آلا، مانند مانند قزل آلای رنگین کمانی و قزل آلای خالدار در دسته ی ماهیان سرد آبی قرار دارند.
گوشت ماهیان سردآبی معمولا رنگ کمتری نسبت به ماهیان گرم آبی دارد . سایز این ماهیان نیز معمولا بزرگ تر از ماهیان گرم آبی است و به فضای بیشتری جهت رشد و پرورش احتیاج دارند. از طرف دیگر، ماهیان سرد آبی عمر بیشتری دارند و برای رسیدن به اندازه بازار نیاز به زمان بیشتری دارند. در حالی که ماهیان گرم آبی زمان کوتاه‌تری برای رشد نیاز دارند و می‌توانند سریع‌تر به بازار عرضه شوند.
ماهیان گرمابی
کپور معمولی
ماهی کپور معمولی یا common carp با نام علمی Cyprinus caprio از جمله مهم ترین گونه های پرورشی آب شیرین در دنیا می باشد. مبدا این ماهی آسیای مرکزی بوده و از آنجا به تمامی نقاط کره زمین گسترش یافته است. پرورش این ماهی درآمد زایی بالایی در صنعت آبزی پروری برخی از کشورهای اروپاییو آسیایی را به همراه داشته است. امروزه 35 ـ 25 درصد تولیدات ماهیان گرم‌آبی را ماهی کپور معمولی به خود اختصاص داده است. در ایران نیز پرورش این گونه ماهی اهمیت ویژه ای دارد.
مشخصات ظاهری:
بدنی کشیده و از دو طرف فشرده و پوشیده از فلس های بزرگ و برجسته ای دارد. نوع وحشی کپور معمولی معمولاً لاغرتر از انواع اهلی و پهن تر آن است. این ماهی طلایی رنگ است و در دو طرف پوزه دارای دو جفت سبیلک می باشد. باله‌های سینه‌ای بزرگ و باله پشتی باریک‌تری دارد که تا دو سوم آخر بدنش امتداد دارد. تعداد فلس‌های خط جانبی در این ماهی ۳۲–۳۰ عدد می‌باشد.
تغذیه:
ماهی کپور معمولی یک ماهی همه چیز خوار و کف زی خوار است. این ماهی از جانوران ریز، گیاهان، کرم ها، نوزادان حشرات و نرم تنان کف استخر تغذیه می کند. ماهی کپور از خوردن فضولات حیوانی و گیاهی حتی لاشه حیوانات هم روی گردان نیست. تخم و نوزاد ماهیانی که تخم‌ریزی آنها زودتر صورت می‌گیرد را نیز می خورد. ماهی کپور در درجه حرارت22ـ18 درجه سانتیگراد تخم‌ریزی میکند در حالی که ماهی کپور نقره‌ای ، آمور ، سرگنده در درجه حرارت های بالاتر از 22 درجه سانتیگراد تخم ریزی کرده بنابراین لاروهای این ماهیان غذای مناسبی برای ماهی کپور محسوب می‌شود.
کپور علفخوار یا آمور (Grass Carp)
آمور یکی از مهم ترین گونه های آبزی پروری جهان است. این ماهی گونه ای از ماهیان آب شیرین و از خانواده Cyprinidae می باشد. اسم علمی آن Clenopharyngodon idella است. این ماهی برای پخت و پز و مصرف انسان و نیز برای کنترل علف های هرز در رودخانه ها، استخرهای ماهی و مخازن پرورش داده می شود.
مشخصات ظاهری :
ماهی آمور سر دراز و کشیده و باله های پشتی نا پیوسته ای دارد. فلس‌های بدنش گرد، درشت و متمایل به رنگ زرد هستند. باله پشتی دارای 8 تا 10 پرتو نرم است و باله مقعدی نسبت به اکثر سیپرینیدها به دم نزدیکتر است.
تغذیه:
ماهی آمور از گیاهانی که در حاشیه لبه یا در کل استخر رشد کردند تغذیه می کند و اجازه نمی دهد که این گیاهان بیش از اندازه رشد کنند و سطح استخر را بپوشانند و مانع از تبادلات گازی یا نور شوند. این ماهی علاوه بر مواد طبیعی استخر با غذای دستی نیز تغذیه می شود، که منجر به افزایش چشمگیر تولید می شود. برای مثال تولید از سه تن به پنج تن می رسد که در آنجا غذاهای مکمل نیز باید داده شود.
کپور نقره ای (Silver carp)
ماهی کپور نقره‌ای با نام علمی Hypophthalmichthys molitrix) ) یکی از گونه‌های کپور است که به خانواده کپورماهیان (Cyprinidae) تعلق دارد. این ماهی بومی مناطق شرقی آسیا، به ویژه رودخانه‌های چین است، اما به دلیل ویژگی‌های خاص خود، در بسیاری از کشورهای دنیا به عنوان یک ماهی پرورشی و زینتی در آبهای شیرین پرورش داده می‌شود. این ماهی به طور طبیعی در رودخانه‌ها و دریاچه‌های بزرگ و با آب شیرین زندگی میکند. در بسیاری از کشورها به دلیل قابلیت بالای رشد و مقاومت در برابر شرایط مختلف، در سیستم‌های پرورش ماهی استفاده می‌شود.
این ماهی در دمای ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتیگراد آب بهترین رشد را دارد. دمای 21 تا 23 درجه سانتی گراد دمای مناسب تخم ریزی آن هاست.
مشخصات ظاهری:
ماهی کپور نقره‌ای بدن کشیده و تقریباً مسطح دارد. رنگ بدن آن معمولاً نقره‌ای روشن است که به آن نام “کپور نقره‌ای” را داده‌اند. بدن آن پوشیده از فلس های ریز است. چشم ها در پایین سر قرار دارد، انتهای باله سینه‌ای به باله شکمی نمی‌رسد ( وجه تمایز کپور نقره‌ای و سرگنده).
تغذیه:
این ماهی از فیتوپلانکتون ها تغذیه می کند و درنتیجه سبب تمیز شدن و یا پالایش آب استخر می‌شود. این ماهی با استفاده از کمان‌های آبششی بلند و زائده‌های مشابه فیلتر، آب را از دهان خود عبور می‌دهد. در این فرآیند، ذرات کوچک، مانند پلانکتون‌ها و مواد آلی ریز، توسط زائده‌های آبششی که خاصیت فیلتر کردن دارند، گرفته میشوند. به‌طور کلی، این نوع تغذیه به‌عنوان فیلتر فیدری شناخته می‌شود و به ماهی کپور نقره‌ای این امکان را می‌دهد که در محیط‌های مختلف از منابع غذایی ریز و معلق در آب بهره‌برداری کند.
کپور سرگنده یا بیگ هد (Big head carp)
نام علمی آن Aristichthys nobilis است. این ماهی گونه ای از ماهیان پرورشی آب شیرین و جز کپورهای آسیایی است. بزرگترین تولید کننده کپور بیگ هد کشور چین است. هرچند پرورش آن در سراسر جهان با استقبال زیادی مواجه شده و سالانه نزدیک به ۴ میلیون تن از این ماهی در جهان تولید می شود.
مشخصات ظاهری:
این ماهی سر بسیار بزرگی دارد و بدنش از طرفین فشرده است. رنگ تیره کپور سرگنده وجه تمایز آن با ماهی کپور نقره ای است. بدن این ماهی در پشت و قسمت فوقانی سیاه و طرفین و سطح شکمی سفید نقره ای می باشد. انتهای باله سینه‌ای در این ماهی از ابتدای باله شکمی عبور میکند.
تغذیه:
ماهی بیگ هدی که در زیر سطح آب قرار می گیرد، از فیتو پلانکتون ها تغذیه میکند. این ماهی با فیلتر کردن آب و ورود مواد غذایی به دستگاه گوارش خود، حدوداً 30 درصد از فیتوپلانکتون ها را هضم و جذب می کند. 70 درصد این فیتوپلانکتون ها نیز بدون هضم و جذب از دستگاه گوارش به صورت مدفوع یا cast دفع می شوند.
ماهی بیگ هدی که در ناحیه پایین تر قرار می گیرد، از زئوپلانکتون ها تغذیه می کند. این ماهی حدود ۲۰ الی ۳۰ درصد زئوپلانکتون ها را می تواند هضم کند. باقیمانده به صورت مدفوع یا کست دفع می شود که مورد استفاده موجودات کف زی قرار می گیرد.
ماهی شیر
ماهی شیر، که در برخی مناطق به نام‌های دیگری مانند “شیرماهی” یا “ماهی مرکب” نیز شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های مشهور ماهیان دریایی است. این ماهی از خانواده‌ی Lethrinidae که به دلیل اندازه بزرگ، گوشت لذیذ و خواص تغذیه‌ای خود در بسیاری از کشورها محبوب است. این ماهی غنی از اسیدهای چرب امگا-۳، ویتامین‌ها و مواد معدنی است.
ماهی شیر عمدتاً در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری اقیانوس‌ها زندگی میکند. در ایران، این ماهی در سواحل جنوبی مانند خلیج فارس و دریای عمان یافت می‌شود. در کشورهای مانند هند، چین و تایوان، پرورش این نوع ماهی در مزارع دریایی و قفس‌ها انجام می‌شود. پرورش ماهی شیر نیاز به شرایط خاصی دارد، مانند دمای مناسب آب، تغذیه مناسب و مراقبت‌های بهداشتی برای جلوگیری از بیماری‌ها.
مشخصات ظاهری:
ماهی شیر معمولاً بدن بزرگ و کشیده‌ای دارد و طول آن می‌تواند تا بیش از ۱ متر برسد. رنگ بدن این ماهی معمولاً خاکی مایل به خاکی-نقره‌ای است و با گذشت زمان از نوارهای تیره‌تری برخوردار می‌شود.
تغذیه:
ماهی شیر به عنوان یک ماهی گوشت‌خوار، از ماهی‌ها، میگوها، خرچنگ‌ها، و دیگر موجودات دریایی کوچک تغذیه میکند. این غذاها منابع پروتئین و چربی برای آن فراهم میکنند.
ماهیان سردابی
قزل آلای رنگین کمان (Rainbow trout)
نام علمی آن Onchorhynchus mykiss و از خانواده Salmonidae می‌باشد.
ماهی قزل آلا جزو دسته ماهیان سرمابی محسوب می شود و بهترین فرم رشد ماهی قزل آلا در دمای ۱۶ تا ۱۷ درجه است. دمای قابل تحمل این ماهی از ۱۴ درجه سانتیگراد شروع می شود و تا ۱۶ یا ۱۷ درجه ادامه دارد.
این ماهی به طور عمده در آب های شیرین پرورش داده می شود، اما در آبهای لب شور نیز قابلیت پرورش دارد. هرچند آبهای شور به قزل آلا استرس زیادی وارد می کنند. زمان تخم‌ریزی این ماهی از ماه دی تا اردیبهشت ماه است وزن ماهی قزل‌آلا در شرایط طبیعی در بعضی دریاچه‌ها به 9 کیلوگرم می‌رسد . به نظر می‌رسد که بهترین شرایط رشد در شرایط طبیعی در دریاچه‌های کم عمق با سنگ‌های آهکی و PHکم قلیایی دارد.
مشخصات ظاهری:
این ماهی دارای دو نوار به صورت رنگین‌کمان در دو طرف سطح بدن می‌باشد. لکه های سیاه ستاره ای شکل در سطح بدن روی باله ها و بالچه چربی دیده می شود.
تغذیه:
ماهی در مراحل اول زندگی یعنی حدود ۷ تا 10 روز ابتدایی، از کیسه زرده تغذیه میکند. پس از اینکه جذب کیسه زرده صورت گرفت به لارو تبدیل میشوند. برای تغذیه بهتر نوزادان از روش غذادهی دستی استفاده می شود. قیمت غذا های برندهای خارجی مورد استفاده برای تغذیه نوزادان چند برابر غذاهای ایرانی است. افرادی که از غذاهای ایرانی استفاده میکنند به غذا مکمل میزنند؛ اسید آمینه، مینرال و ویتامین به آن اضافه میکنند تا کمبودهایی که بر اثر ضعف تکنولوژی ایجاد شده را جبران کنند.
در سیستم های پرورشی امروزی ماهی های بالغ نیز از غذاهای آماده کارخانه ای استفاده میکنند. هر چه جثه ماهی کوچکتر باشد، تعداد دفعات مصرف غذایش بیشتر و حجم آن کمتر است. زمانی که ماهی به وزن های ۴0 تا ۵0 گرم می رسد، حجم غذا بالا می رود و دفع آن کمتر می شود و به ۶ تا ۷ بار در روز می رسد.
قزل‌آلای خال‌قرمز(Red-spotted trout)
یکی از انواع ماهی‌های قزل‌آلا است که در طبیعت به‌ویژه در آبهای سرد و پاکیزه رودخانه‌ها و دریاچه‌ها زندگی میکند. ماهی قزل‌آلای خال قرمز می‌تواند در شرایط مختلف زیستی زندگی کند، اما به‌طور عمده در آبهای سرد و سریع جریان، که اکسیژن کافی دارند، یافت می‌شود. ماهی آزاد دریای خزر وابستگی نزدیکی با قزل‌آلای خال قرمز دارد.
در حال حاضر، این نوع قزل‌آلا در برخی از مناطق جهان برای پرورش تجاری نیز مورد توجه است. ماهی قزل‌آلا به‌طور کلی ماهی خوشمزه‌ای است که در آشپزی استفاده می‌شود و معمولاً به روش‌های مختلفی مانند کبابی، پخته یا سرخ‌شده مصرف می‌شود. این ماهی در حال حاضر بومی رودخانه‌های جنوب دریای خزر در دامنه‌های البرز و بعضا رودخانه‌های داخل کشور در دامنه‌های زاگرس می‌باشد .هرچند به جهت حساس بودن این ماهی نسبت به بیماری ها، تغییرات دمایی و اکسیژن آب و مشکلات تغذیه دستی نسبت به ماهی قزل آلا رنگین کمان در صنعت پرورش آبزیان کمتر مورد توجه است.
مشخصات ظاهری:
این ماهی معمولاً دارای رنگ بدن سفید یا نقره‌ای با لکه‌های قرمز روشن و متمایز است که بر روی بدن و باله‌های آن دیده می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود که از سایر انواع قزل‌آلا تمایز پیدا کند.
تغذیه:
این ماهی از نوع گوشت‌خوار است و عمده غذای آن شامل انواع سخت‌پوستان، لارو حشرات و ماهیان کوچک می‌باشد. به دلیل تغذیه از حشرات و مواد ارگانیک در آبهای شیرین، طعمی خاص و لذیذ دارد. تغذیه ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز با غذای دستی با مشکل همراه است و بازده غذایی آن کمتر می‌باشد.
