ضریب تبدیل غذایی در آبزیان به عنوان شاخصی کلیدی در ارزیابی میزان کیفیت غذا و عملکرد آبزیان در برابر میزان غذای دریافتی و تبدیل آن به گوشت عمل می کند. میزان ضریب تبدیل غذایی به عوامل متعددی از جمله دما، اکسیژن محلول، گونه پرورشی و افزودنی های مورد استفاده در خوراک در طول دوره پرورش وابسته است که در این مقاله به بررسی عوامل ذکر شده خواهیم پرداخت.
عوامل محیطی موثر بر ضریب تبدیل غذایی آبزیان
هزینه های خوراک در پرورش آبزیان تا 60 درصد هزینه های تولید را تشکیل می دهد، لذا مدیریت نامناسب تغذیه و خوراک می تواند از سوددهی دوره پرورش بکاهد. مدیریت خوراک شامل استفاده از خوراک بالانس شده است که در آن تمام نیازهای غذایی آّبزی از جمله میزان مواد مغذی و انرژی مورد نیاز، ارزیابی و تنظیم شده است.
عوامل زیستی و غیر زیستی مختلفی در ضریب تبدیل غذایی آبزیان اثر دارد که شامل سایز گونه آبزی، ترکیبات جیره غذایی، دفعات غذادهی، دمای آب و میزان اکسیژن محلول در آب است. فرمولاسیون بهینه جیره غذایی سبب افزایش بهره وری خوراک آبزیان و افزایش راندمان رشد، سلامت، ارتقای بازده تولید اقتصادی در طول دوره پرورش و کاهش اثرات منفی بر محیط زیست می شود.
1- روش محاسبه ضریب تبدیل غذایی:
ضریب تبدیل خوراک، شاخصی است که در آبزی پروری می تواند میزان کارآمدی یک جیره غذایی و روش غذادهی را مشخص می کند. روش محاسبه ضریب تبدیل غذایی (Feed Conversion Ratio) که در منابع علمی به اختصار F.C.R گفته می شود به شرح زیر است.
FCR=(شده داده غذای )/(وزن افزایش)
به عبارت دیگر ضریب تبدیل غذایی یک رابطه ریاضی بین میزان خوراک مصرف شده و میزان وزن بدست آمده در آبزیان است. فرمول ضریب تبدیل غذایی هیچ واحدی ندارد و در این رابطه هر چه میزان F.C.R پایین تر باشد نشان دهنده آن است که آبزیان با مصرف کمتر غذا، توانسته اند وزن بیشتری بدست آورند.
2- ضریب تبدیل غذایی در آبزیان:
میزان ضریب تبدیل غذایی در آبزیان نسبت به موجودات خشکی زی به دلیل صرف انرژی کمتر برای حرکت، خونسرد بودن (عدم صرف انرژی برای تامین دمای بدن در یک دامنه خاص) باعث ذخیره انرژی و رشد بیشتری نسبت به جانوران خشکی زی از جمله دام و طیور می شود. به عنوان مثال؛ میانگین ضریب تبدیل غذایی در گاو بین 6 الی 10، طیور 1.7 الی 2 و ماهیان پرورشی بین 1 الی 2.4 می باشد. هزینه های مصرف خوراک در آبزیان بطور کلی در پرورش ماهیان سردآبی بین 50 الی 70 درصد، در پرورش ماهیان گرمابی حدودأ 40 الی 50 درصد و در پرورش میگو تقریبأ 50 الی 70 درصد هزینه های پرورش را شامل می شود. بازدهی آبزیان در برابر میزان جذب غذا و افزایش وزن در هر گونه متفاوت است FCR گونه های پرورشی آبزیان به شرح زیر می باشد.
گونه های آبزیان ضریب تبدیل غذایی (F.C.R)
ماهی سیبریم 1.3
ماهی سیباس 1.3
کفشک ماهی (Sole) 1.1
ماهی توربوت 1.1
ماهی قزل آلای رنگین کمان 1.3
ماهی سالمون 1.2
ماهی تیلاپیا 1.6
گربه ماهی 1.8
میگو 1.2
ماهی سیباس آسیایی 1.5
ماهی کپور 1.5
3- عوامل موثر برFCR آبزیان:
عوامل زیستی و غیر زیستی (محیطی) متنوعی بر میزان ضریب تبدیل آبزیان اثر می گذارد که اثرات هر کدام در ادامه به طور کامل توضیح داده خواهد شد.
1-3 – عوامل محیطی:
یک از مهم ترین عوامل محیطی در بهبود ضریب تبدیل غذایی، دما است. عوامل محیطی دیگری مانند میزان شوری آب، اکسیژن محلول در آب، آمونیاک و طول دوره روشنایی بر میزان ضریب تبدیل آبزیان اثر دارد. فراهم کردن بهترین محدوده دمایی، یکی از کلیدهای موفقیت در پرورش گونه های آبزیان می باشد. رشد بهینه در صنعت آبزی پروری برای تمام گونه های پرورشی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
2-3- دما:
درجه حرارت آب تاثیر مستقیم بر میزان فعالیت های متابولیکی آبزیان دارد و همه ی گونه ها در یک محدوده دمایی خاص، بهترین رشد را دارند. مقدار مصرف جیره غذایی و درجه حرارت آب در پرورش گونه های آبزیان از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا بیش از 50 درصد هزینه های دوره پرورش مربوط به تامین جیره غذایی آبزیان می باشد.
3-3- اکسیژن محلول:
اکسیژن محلول نقش مهمی در بهبود ضریب تبدیل غذایی آبزیان دارد. سطوح بالاتر اکسیژن محلول باعث بهبود کارایی گوارش و افزایش جذب مواد مغذی در آبزیان میشود، در حالی که کمبود اکسیژن موجب افزایش FCR و کاهش رشد میگردد. بنابراین، مدیریت مناسب سطح اکسیژن در سیستمهای پرورش آبزیان برای بهینهسازی مصرف خوراک و کاهش هزینههای تولید بسیار حیاتی است.
4-3- ویژگی های آبزیان (سن، ژنتیک):
ژنتیک نقش مهمی در بهبود ضریب تبدیل غذایی آبزیان ایفا می کند. برنامه های اصلاح نژاد با انتخاب ماهیان که نرخ رشد بالاتر و کارایی تغذیه بالاتری دارند باعث کاهش F.C.R می شود،. انجام اصلاح نژاد نه تنها باعث کاهش هزینه های تغذیه می شود بلکه بهره وری تولید را نیز افزایش می دهد. به عنوان مثال مطالعه ای که در طی 5 نسل انجام شد نشان داد ضریب تبدیل خوراک آبزیان 10 درصد بهبود یافته است.
سن آبزیان تاثیر بسیار زیادی بر میزان ضریب تبدیل غذایی دارد. در مراحل اولیه رشد آبزیان معمولا F.C.R بهتری دارند، زیرا منابع پروتئینی و انرژی خوراک صرف رشد و توسعه بافت ها می شود. با افزایش سن و رسیدن به بلوغ، نرخ رشد کاهش یافته و میزان ضریب تبدیل خوراک افزایش پیدا می کند زیرا بخشی از انرژی صرف نگهداری و انجام فعالیت های متابولیکی می شود. در مطالعه انجام شده بر ماهی قزل آلا ی رنگین کمان، مشاهده شد که با افزایش سن، میزان ضریب تبدیل خوراک افزایش می یابد لذا مدیریت مناسب تغذیه و برداشت در سن های مناسب باعث افزایش کارایی تولید واحد پرورشی می شود.
4- اثر مدیریت تغذیه و کیفیت خوراک بر ضریب تبدیل غذایی آبزیان:
مدیریت دفعات و میزان غذادهی، نقش تعیین کننده ای بر تنظیم غذای دریافت شده و ضایعات خوراک استخرهای پرورش آبزیان دارد و باعث رشد مطلوبُ می شود به نحوی که اگر دفعات غذاداهی بیشتر شود آبزیان بازدهی بهتری خواهند داشت. همچنین ثابت بودن محل های غذادهی ، زمان غذادهی، انجام محاسبات مقدار غذای مورد نیاز آبزی و استفاده از غذای فرموله شده اثرات مثبتی در بهبود رشد و ضریب تبدیل غذا دارد. جیره آبزیان علاوه بر دارا بودن منابع اولیه با کیفیت باید دارای قوام مناسبی باشد انسجام بیشتر خوراک موجب افزایش مصرف توسط آبزیان و کاهش آلودگی آب استخر آبزیان پرورشی می شود.
5- بهینه سازی خوراک:
بهینهسازی خوراک در پرورش آبزیان بهطور قابل توجهی میتواند ضریب تبدیل خوراک را کاهش دهد. ترکیب مناسب مواد اولیه با کیفیت، استفاده از افزودنیهای مؤثر، مدیریت صحیح تغذیه و حفظ شرایط محیطی بهینه، از جمله عوامل کلیدی در بهبود FCR هستند. رعایت این عوامل میتواند به افزایش کارایی تغذیه، کاهش هزینهها و افزایش سودآوری در صنعت پرورش آبزیان منجر شود.
6- اثر افزودنی های خوراک بر بهبود ضریب تبدیل غذای آبزیان:
اثر افزودنی¬های خوراک بر میزان ضریب تبدیل غذایی، یک موضوع مهم در پرورش آبزیان است که می¬تواند تاثیر عمده ای بر بازده اقتصادی و پایداری تولید داشته باشد. هدف استفاده از افزودنی¬ها در خوراک آبزیان، افزایش ایمنی، بهبود سرعت رشد و افزایش هضم پذیری غذا در آبزیان است. لذا با بهبود تغذیه و افزایش جذب مواد مغذی، ضریب تبدیل غذایی کاهش پیدا می¬کند. افزودنی¬های متنوعی در صنعت پرورش آبزیان مورد استفاده قرار می گیرد که از مهم ترین آن ها به شرح زیر می باشد.
1-6- سین بیوتیک ها:
ترکیبات سینبیوتیکی متشکل از پروبیوتیک و پریبیوتیک هستند که با تقویت اثر همافزایی این دو ترکیب، موجب بهبود عملکرد دستگاه گوارش آبزیان میشوند. به کربوهیدراتهای غیرقابل هضم که باعث رشد بیشتر باکتریهای مفید دستگاه گوارش میشوند، پریبیوتیک میگویند. پروبیوتیکها باکتریهای مفیدی هستند که با افزایش جمعیت باکتریهای مفید روده، باعث کاهش بیماریهای گوارشی، کاهش ضریب تبدیل غذا، و افزایش کارایی هضم و جذب غذا در آبزیان میشوند.
2-6- اسیدیفایرها:
اسیدیفایرها مجموعه ¬ای از اسیدهای آلی و نمک¬های آن¬ها هستند که با کاهش pH دستگاه گوارش باعث افزایش عملکرد آنزیم های گوارشی، کاهش میزان ضریب تبدیل غذا، افزایش هضم و جذب مواد مغذی می¬گردد. علاوه بر مزایای ذکر شده، اسیدیفایرها با اسیدی کردن محیط دستگاه گوارش شرایط مناسبی را برای رشد باکتری¬های مفید و جلوگیری از رشد باکتری¬های بیماری¬زای در دستگاه گوارش ایجاد می¬کنند.
3-6- توکسین بایندر:
استفاده از توکسین بایندرها در خوراک به منظور مقابله با اثرات مضر مایکوتوکیسین های تولید شده توسط قارچ های رشته ای مانند فوزاریوم (Fusarium)، آسپرژیلوس (Aspergillus)، پنیسلیوم (Penicillium) می باشد. استفاده از خوراک های آلوده به مایکوتوکسین ها اثرات منفی شدیدی بر رشد، ایمنی و درصد زندمانی آبزیان دارد. همچنین مایکوتوکسین هایی مانند زیرالنون به دلیل داشتن خاصیت شبه استروژنی، تعادل هورمونی را برهم زده و باعث کاهش توان تولید مثلی در آبزیان می شود. لذا توکسین بایندرها در خوراک آبزیان با اتصال به مایکوتوکسین ها، جذب آن ها را در دستگاه گوارش کاهش می دهند و مانع از انتقال این سموم به بدن آبزیان می شوند.
4-6- پلت بایندر:
استفاده از بایندر مناسب باعث افزایش استحکام خوراک و ایجاد خاکه کمتر در فرآیند جابه¬جایی و انبارداری می گردد و همچنین بالا بودن استحکام در خوراک باعث می¬شود خوراک در آب کمتر شسته شود و کیفیت آب در مزارع پرورشی در هنگام مصرف غذا حفظ گردد. این موضوع باعث کاهش آلودگی و بار میکروبی آب می شود.
