ویژگی‌های خوراک با کیفیت آبزیان

در مقالات پیشین به اهمیت تغذیه در خوراک آبزیان از جهات مختلف اقتصادی، زیست محیطی و اکولوژی پرداختیم. حال میخواهیم بدانیم منابع اولیه مهم در خوراک آبزیان چیست و همچنین خوراک با کیفیت از نظر علم مهندسی شیلات چه ویژگی‌ها و مزایایی  باید داشته باشد تا بتوانیم آن را تحت عنوان خوراک با کیفیت برای گونه آبزی، پرورش‌دهندگان و حتی مصرف کنندگان در نظر بگیریم.

منابع خوراکی آبزیان

جیره‌ی خوراکی آبزیان از دو قسمت تشکیل شده که عبارتند از:

رطوبت (moisture content)، و ماده خشک (Dry matter content)

جیره خوراکی آبزیان حاوی رطوبت و ماده خشک است و به همین علت به آن  As-is  می‌گویند. ماده خشک جیره خوراکی دارای بخش‌های مختلفی می‌باشد که اولین و مهم‌ترین بخش، پروتئین می‌باشد و به 2 دسته تقسیم می‌شود :

1) پروتئین خام،

2) نیتروژن غیر پروتئینی که در واقع این‌دسته پروتئین‌های کاذب می‌باشند.

دومین بخش، چربی خام بوده که مجموع تمام اسیدهای چرب، واکس، موم و…. را در بر می گیرد. کربوهیدرات ها بخش سوم را تشکیل می دهند که شامل دو قسمت: فیبرخام و عصاره‌ی عاری از ازت می‌باشد مانند گلوکزها، نشاسته‌ها و… . بخش چهارم، خاکستر مجموع تمام مینرال‌ها ست که درواقع همان بخش ماده آلی است و بخش پنجم، در برگیرنده ویتامین‌هایی است که همان آمین‌های حیاتی می باشند و به دو گروه محلول در آب و محلول در چربی طبقه بندی می‌شوند. موارد بیان شده منابع اصلی جیره‌های خوراک آبزیان هستند که هرکدام از این منابع به تفکیک دارای مزایای بسیاری می باشند، وجود آن‌ها در جیره خوراکی آبزیان بسیار حائز اهمیت است.

مواد اولیه تولید غذای ماهی

مهم ترین فاکتوری که بیان‌کننده کیفیت خوراک می‌باشد، ضریب تبدیل غذایی است که در واقع عبارتند از مقدار خوراک خورده شده نسبت به رشد بدن. در واقع نشان دهنده کارایی خوراک در بدن آبزیان است و هرچه این ضریب کمتر باشد خوراک مصرفی با کیفیت‌تر و حتی از لحاظ اقتصادی نیز مناسب‌تر است و همچنین موجب کاهش هزینه‌های جاری مزرعه می‌شود چرا که مقدار بسیار کمی از این خوراک باعث ایجاد سیری در گونه آبزیان می‌شود.

ضریب تبدیل خوراک ماهی قزل آلا و راهکارهای بهبود آن

قبل از معرفی اقلام خوراکی تشکیل‌دهنده از منابع مختلف تغذیه‌ایی باید به این نکته توجه نمود که شاخص‌های کلیدی ارزیابی یک خوراک خاص چه مواردی هستند؟

1. خوشخوراکی
2. میزان قابلیت هضم
3. تثبیت مواد مغذی (رشد)
4. بررسی بیوشیمیایی خون
5. بیماری‌زایی

موارد فوق مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی یک ماده خوراکی هستند، بدین صورت که آن ماده باید خوشخوراک باشد تا باعث حرکت و تحریک ماهی به سمت خوراک شود و همچنین باید این قلم در بدن آبزیان تبدیل به عضله و باعث رشد در ماهی شود. این ماده خوراکی در بدن آبزیان نباید باعث ایجاد بیماری  و همچنین نباید شاخص‌های بیوشیمیایی خون را که معیار سلامتی آبزیان هستند، تغییر دهد.

خوراک آبزیان در دوره‌های مختلف زندگی

• خوراک آغازین(SFT): دارای 50% پروتئین و بیشتر و کمترین میزان چربی
• خوراک رشد(FFT): دارای میزان متوسط پروتئین در حدود 45%
• خوراک پرواری(GFT): دارای کمترین میزان پروتئین در حدود 35% و بیشترین میزان چربی
• خوراک مولدین(BFT): میزان پروتئین به نسبت بالا حدود 45%

معرفی ویژگی‌های منابع خوراکی جهت تولید خوراک با کیفیت:

• منبع پروتئین:

هدف استفاده از پروتئین‌ها در جیره غذایی تامین اسیدهای آمینه مورد نیاز گونه آبزیان است تا آبزیان با کمک این اسیدهای آمینه پروتئین‌های مورد نیاز خود را تامین یا بازسازی کنند. به ‌دلیل گران قیمت بودن منابع پروتئینی، بهتر است این منابع صرف عضله سازی شوند و تامین انرژی مورد نیاز جهت فعالیت‌های متابولیسمی از طریق منابع چربی و کربوهیدرات ها تامین شود. مصرف پروتئین باید روزانه انجام شود زیرا اسیدهای آمینه در بدن ذخیره نمی‌شوند، برخی از این اسیدهای آمینه عبارتند از: Phenylalanine, Valine, Theronine, Tryptophan  و…..

منابع تامین کننده پروتئین در بدن آبزیان به دو دسته منابع حیوانی و گیاهی تقسیم‌ بندی شده است، پودر ماهی از جمله مهم ‌ترین منابع تامین کننده پروتئین حیوانی می‌باشد که با تامین آن، در مرحله لاروی بدشکلی را به شدت کاهش می دهد. از جمله ویژگی‌های این ماده خوراکی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. فاقد هرنوع ماده ضدتغذیه‌ای
2. قابلیت هضم بالا تا حدود 80%
3. دارای حداقل 65% پروتئین و در برخی موارد تا 70%
4. دارای پروفایل اسیدهای آمینه مناسب
5. خوش خوراک باشد (Appetizer)
6. تأمین احتیاجات مناسب برای رشد ماهی

انواع پودرماهی در بازار برحسب کیفیت عبارتند از:

1)High Quality: این نوع پودر ماهی بیش از 67% پروتئین خام دارد و اغلب در جیره غذایی لاروها و ماهیان دریایی به‌کار گرفته‌ می‌شود زیرا دارای پروفایل اسیدآمینه غنی و  قابلیت هضم زیاد  می‌باشد، تنها مشکل این مدل پودرماهی هزینه بالا تهیه آن می‌باشد.

2) Low temperature: میزان پروتئین خام این نوع پودرماهی کمتر بوده اما دارای قابلیت هضم مناسب می‌باشد.

3) Prime Mend: اغلب در تهیه جیره‌های خوراکی عادی و یا همان پرورای استفاده می‌شود و میزان پروتئین خام آن تا حدود 40% می باشد.

سایر منابع تامین کننده پروتئین حیوانی مانند پودر سخت‌پوستان، پودر گوشت، پودر خون و پودر پر نیز در جیره خوراکی آبزیان به‌کار می‌رود اما در این بین، پودرماهی منبع بسیار قابل توجه و حائز اهمیتی می‌باشد.

انواع پروتئین های حیوانی در جیره خوراکی آبزیان

منابع دیگر تامین کننده پروتئین در جیره آبزیان، ترکیبات گیاهی می‌باشند که استفاده از این ترکیبات در جیره غذایی آبزیان دارای مزایایی از جمله: کاهش هزینه تولید جیره‌های خوراکی، کاهش میزان وابستگی به پودر ماهی، قابلیت بیشتر اجزاء خوراکی و…. می‌باشند. کنجاله سویا (Soyben Meal) از جمله مهم‌ترین منابع تامین کننده پروتئین گیاهی در جیره خوراکی آبزیان است که دارای مزایایی مانند: در دسترس بودن، قیمت مناسب، ارزش غذایی کافی به لحاظ میزان پروتئین خام و پروفایل اسیدهای آمینه می‌باشد. مجموع این عوامل، کنجاله سویا را به یک گزینه مناسب جهت تامین پروتئین گیاهی در جیره آبزیان تبدیل کرده است؛ مشروط براین که ترکیبات ضد تغذیه‌ایی موجود در کنجاله مانند اسیدفایتیک، ساپونین، استروژن‌های گیاهی و… با روش‌هایی مناسب حذف شوند تا باعث افزایش قابلیت هضم این ماده خوراکی در جیره شود. از جمله سایر منابع تامین کننده پروتئین گیاهی در جیره آبزیان می‌توان به کنجاله کانولا، کنجاله آفتابگردان و…. نام برد.

• منبع چربی:

چربی‌ها یکی از مهم‌ترین منابع تولید انرژی در آبزیان می باشند که برای رشد نرمال و طبیعی کاملا ضروری است. نوع چربی به ‌همراه مقدار و کیفیت آن، نقشی مهم و اساسی در تعیین کیفیت نهایی جیره خوراکی ایفا می‌کند. همچنین چربی‌ها درساختار غشاهای زنده سلولی حضور دارند و حاملی جهت جذب سایر املاح شامل ویتامین‌های محلول در چربی و رنگدانه‌های طبیعی و مصنوعی می‌باشند. منابع تامین کننده چربی نیز به دو دسته منابع گیاهی و جانوری تقسیم‌ می شوند که منابع گیاهی تامین‌کننده چربی، حاوی امگا6 و منابع جانوری تامین کننده چربی، حاوی امگا3 هستند و هردو این منابع، جهت تامین نیازهای خوراکی آبزیان بسیار حائز اهمیت می باشند. از آن‌جا که نوع چربی در کیفیت نهایی جیره به ‌شدت مهم است، کیفیت چربی‌ها را از نقطه ذوب آن‌ها توسط مقیاس‌هایی مانند عدد ریچزت، عدد صابونی و…. بررسی خواهند کرد. منابع تامین کننده چربی عبارتند از: روغن ماهی، موم‌ها، فسفولیپیدها، گلیکولیپیدها و….

• منبع کربوهیدرات:

کربوهیدرات‌ها ترکیبات آلی حاوی کربن، هیدروژن و اکسیژن هستند و به سه گروه مونوساکاریدها، الیگوساکاریدها و پلی ساکاریدها طبقه‌بندی می‌شوند و هرچه این ترکیبات کربوهیدراتی ساده‌تر باشند قابلیت هضم بیشتری خواهند داشت. اصولا ماهیان و میگوها نیاز ضروری به کربوهیدرات‌ها به عنوان منبع خوراکی ندارند و تنها منبع تامین‌کننده انرژی و اجزای بیولوژیکی مختلف شامل اسیدهای نوکلئیک، ترشحات موکوسی و پوشش خارجی کیتین میگوها را تشکیل می‌دهند. معمولا گونه ماهیان گرمابی در مقایسه با گونه ماهیان سردآبی و میگو توانایی بیشتری جهت هضم کربوهیدرات ها دارند و استفاده از کربوهیدرات‌ها به میزان مناسب در جیره خوراکی گونه‌های مختلف آبزیان باعث می‌شود که پروتئین‌های جیره، تنها صرف عضله‌سازی شوند و منبع کربوهیدرات به ‌عنوان منبع انرژی استفاده شود.

• مواد معدنی:

مواد معدنی در جیره غذایی آبزیان، به‌ میزان کمی موردنیاز است. آبزیان می‌توانند این ترکیبات را از طریق پوست، آبشش و…مستقیما از آب دریافت کنند.

• ویتامین‌ها:

ویتامین‌ها نیز از جمله اجزاء خوراکی مهمی هستند که به دوگروه محلول در آب و محلول در چربی طبقه ‌بندی می شوند. ویتامین‌های محلول در آب باید به صورت روزانه در دسترس آبزیان قرار گیرد. از  جمله ویتامین‌های محلول در آب می‌توان به A,D,E,K اشاره کرد.

به طور کلی، جیره خوراکی آبزیان زمانی با کیفیت در نظر گرفته می شود که حاوی منابعی با کیفیت بالا باشد، در این متن به کیفیت هرکدام از این منابع به تفکیک اشاره شد. همچنین علاوه بر موارد ذکر شده، جیره با کیفیت باید حاوی افزودنی‌ها و مکمل‌های غذایی همچون پروبیوتیک، پربیوتیک و سین‌بیوتیک باشد تا بتوانیم رشد مناسب، تلفات کمتر و درگیری کمتر مزرعه با بیماری‌ها و…را داشته باشیم. علاوه بر ترکیبات موجود در جیره خوراکی؛ به لحاظ ساختاری، پلت ها برای هرگونه از آبزیان باید متناسب با سایز دهان همان گونه ساخته شده باشد.

تغذیه آبزیان و بررسی استفاده از افزودنی های خوراک در آن