با توسعه آبزی‌پروری و افزایش تولید ماهیان گرمابی در کشور طی سال‌های اخیر، خسارات ناشی از بروز برخی بیماری‌ها نیز روند افزایشی داشته است. بیماری کوی هرپس ویروس (KHV) یکی از مهم‌ترین بیماری‌های ویروسی در ماهیان گرمابی به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر نگرانی‌های جدی را در میان پرورش‌دهندگان ایجاد کرده است. از این‌رو، در این مقاله به بررسی این بیماری ویروسی و تأثیرات آن بر صنعت پرورش ماهیان گرمابی می‌پردازیم.
مقدمه
براساس آمار سازمان شیلات ایران، هر ساله بیش از پنج هزار تُن خسارت به صنعت پرورش کپورماهیان کشور وارد می‌شود. بیماری کوی هرپس ویروس (KHV) از نظر سیستماتیک صرفاً در گونه کپور معمولی و ماهی کوی (زینتی) بروز کرده و موجب تلفات شدید می‌شود. عامل بروز این بیماری، نوعی هرپس ویروس آبزی از خانواده‌ی Alloherpesviridae است.
بیماری KHV نخستین‌بار در سال 1996 از کشور انگلستان گزارش شد و در سال 1997 نخستین مورد همه‌گیری آن در کشور آلمان ثبت گردید. در حال حاضر، هرپس ویروس کوی که نام علمی آن Cyprinid herpesvirus 3 (CyHV-3) است، به‌واسطه‌ی تجارت ماهی کوی و کپور، در سراسر جهان به جز استرالیا منتشر شده است.
کوی هرپس ویروس به‌عنوان کشنده‌ترین و سریع‌الانتشارترین پاتوژن ویروسی در پرورش ماهیان گرمابی شناخته می‌شود. این بیماری، همراه با ویروس ویرمی بهاره کپور (SVC)، در زمره‌ی دو بیماری ویروسی اختصاصی کپورماهیان قرار دارد که طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت دام (OIE)، در فهرست بیماری‌های اخطارکردنی گنجانده شده‌اند.
این ویروس دارای پوشش خارجی و یک کپسید ۲۰ وجهی به قطر ۱۰۰ تا ۱۱۰ نانومتر است. ژنوم آن شامل یک مولکول DNA دو رشته‌ای خطی است که توسط یک تگومنت بی‌نظم احاطه شده و در هسته سلول میزبان همانندسازی می‌کند. فرایند تشکیل ویروس با جوانه‌زنی از غشای هسته و تشکیل پوشش نهایی تکمیل می‌شود.
شکل 1: ویروس کوی هرپس ویروس (KHV)
شناسایی و روش‌های تشخیص بیماری کوی هرپس ویروس (KHV)
با توجه به ماهیت پنهان ویروس KHV و دوره‌ی نهفتگی طولانی آن، توسعه‌ی ابزارهای تشخیصی مؤثر برای این بیماری از سال 1999 آغاز و تا سال 2010 ادامه یافت. در حال حاضر نیز شناسایی این ویروس، به‌ویژه در فاز نهفتگی که غلظت ویروس بسیار پایین است، با چالش‌هایی همراه است. با این حال، در سال‌های اخیر، دانش علمی پیرامون کوی هرپس ویروس، ویژگی‌های بیماری‌زایی آن و تنوع ژنتیکی سویه‌های مختلف به‌طور چشم‌گیری گسترش یافته است.
روش‌های شناسایی این ویروس شامل آزمون‌های ایمنوشیمیایی و مولکولی متنوعی هستند. از جمله روش‌های رایج می‌توان به ELISA، Nested PCR، Semi-nested PCR، Real-Time PCR، TaqMan PCR و LAMP (روش‌های تکثیر وابسته به حلقه) اشاره کرد. همچنین از محیط‌های کشت سلولی نظیر CCB، KF1، Tol/FL، AU، FHM، EPC و CCO نیز برای تشخیص استفاده می‌شود. بیشترین غلظت ویروسی در بافت‌هایی مانند آبشش، کلیه، طحال، موکوس، کبد، روده و مغز مشاهده شده و از این بافت‌ها برای نمونه‌برداری به‌منظور تشخیص دقیق‌تر استفاده می‌شود.
بیماری‌زایی و علائم بالینی بیماری کوی هرپس ویروس (KHV)
بیماری کوی هرپس ویروس (KHV) یک بیماری ویروسی بسیار مسری و بدون درمان است که عمدتاً در بازه‌ی دمایی ۱۶ تا ۲۵ درجه‌ی سانتی‌گراد فعال می‌شود. این ویروس توانایی بیماری‌زایی در تمامی سنین ماهی کپور معمولی و کوی را دارد، اما مطالعات نشان داده‌اند که بچه‌ماهی‌ها نسبت به ماهیان بالغ حساسیت بیشتری به این بیماری دارند.
KHV می‌تواند در مدت‌زمان کوتاهی موجب تلفات گسترده و تا ۱۰۰ درصد جمعیت ماهی شده و خسارات اقتصادی سنگینی را به صنعت پرورش ماهی تحمیل کند. خوشبختانه، این بیماری قابلیت انتقال به انسان را ندارد و از نظر بهداشت عمومی خطری ایجاد نمی‌کند.
ماهی‌های آلوده قادرند ویروس را از طریق مدفوع، ادرار، ترشحات موکوسی پوست و آبشش وارد محیط کرده و موجب انتشار بیماری شوند.
با توجه به نبود درمان مؤثر، تنها راه مقابله با بیماری، اجرای دقیق مقررات قرنطینه‌ای و رعایت اصول امنیت زیستی (Biosecurity) در مزارع پرورش ماهی است.
علائم بالینی ماهیان مبتلا به KHV شامل موارد زیر است:
- بی‌حالی
- بی‌اشتهایی
- شنای نامنظم
- جدا شدن از گله
- تجمع در محل ورودی آب استخر
- خشکی پوست و بروز زخم‌های سطحی
- شنا در حاشیه استخر
- تنفس از سطح آب
- کاهش یا افزایش ترشح موکوس در پوست و آبشش
- فرورفتگی چشم‌ها
- زخم‌های بدنی
- تلفات شدید در فاصله‌ی ۲۴ تا ۴۸ ساعت
- بی‌رنگی پوست
- رگه‌دار شدن آبشش‌ها همراه با لکه‌های سفید
- لکه‌های سفید پوستی
- چسبندگی غیرطبیعی در حفره‌ی بدن
- ابری شدن اندام‌های داخلی
- تورم شدید آبشش‌ها
شکل 2: آسیب آبشش در کپور معمولی مبتلا به بیماری کوی هرپس ویروس
شکل 3: فرورفتگی چشم ماهی کوی مبتلا به بیماری کوی هرپس ویروس.
شکل 4: ایجاد زخم های جلدی در پوست ماهی کپور معمولی توسط بیماری کوی هرپس ویروس.
علائم آسیب‌شناسی و راه‌های انتشار ویروس کوی هرپس (KHV)
الف)علائم آسیب‌شناسی بیماری KHV شامل موارد زیر است:
1- افزایش تکثیر (پرولیفراسیون) توده‌های اپی‌تلیالی در آبشش‌ها
2- نکروز (مرگ سلولی) در بافت آبشش
3- نکروز سلول‌های پارانشیمی در اندام‌هایی مانند کبد، طحال، کلیه و دستگاه گوارش
4- حضور ماکروفاژهای فراوان حاوی ذرات هضم‌نشده در درون خود
5- نکروز سلول‌های خونساز در بافت کلیه
ب) مهم‌ترین راه‌های انتشار ویروس KHV در مزارع پرورش ماهی:
1- آسیب‌دیدگی بافت آبشش
2- تماس مستقیم با ماهی آلوده
3- ترشحات و مایعات بدن ماهیان آلوده
4- آب آلوده به ویروس
عوامل مؤثر در شیوع و تشدید بیماری:
عواملی مانند دمای محیط، تضعیف سیستم ایمنی، سن پایین ماهی، حضور بیماری‌های ثانویه و غلظت بالای ویروس در محیط، در بروز و شدت بیماری نقش دارند. شدت بیماری ارتباط مستقیمی با دمای آب دارد؛ به‌طوری‌که بیشترین تلفات معمولاً در دمای بین ۲۳ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد مشاهده می‌شود. در مقابل، ماهیان در دماهای پایین‌تر از ۱۳ درجه یا بالاتر از ۳۰ درجه سانتی‌گراد معمولاً علائم بیماری را نشان نمی‌دهند.
راه های پیشگیری از بروز بیماری کوی هرپس ویروس در مزارع پرورش ماهی:
1- ضد عفونی تجهیزات شامل تورهای صیادی، ساچوک، سطل و خشک نمودن آن ها در برابر نور مستقیم خورشید
2- خرید بچه ماهی از مراکز تکثیر معتبر
3- قرنطینه ماهی های وارد شده به کارگاه برای مدت حداقل 4 هفته به صورت مجزا از ماهیان قدیمی
4- جلوگیری از ورود آلودگی با ضد عفونی آب ورودی به مراکز تکثیر با استفاده از لامپ UV و یا گاز ازن
5- تعبیه حوضچه ضد عفونی در ورودی کارگاه ها
6- خشک نمودن استخر ها در پایان دوره پرورش با نور خورشید و ضد عفونی با انجام آهک پاشی
7- جمع آوری تلفات به صورت روزانه و پس از سوزاندن در عمق زمین دفن و با آهک پوشانده شوند
