تکثیر و پرورش ماهی قزل آلا رنگین کمان

ماهی قزل آلای رنگین کمان یکی از مهم ترین گونه های پرورشی در آب های شیرین و لب شور در ایران و جهان به شمار می رود. موفقیت و پایداری در تولید این گونه ارزشمند، مستلزم شناخت دقیق نیازهای زیستی، شرایط محیطی، اصول مدیریت تکثیر و پرورش و تغذیه مناسب آن ها می باشد. بر همین اساس در این مقاله سعی شده است اصلاعات فنی مهم و کاربردی جهت بهبود فرآیند تولید و کاهش مخاطرات در طول دوره پرورش برای تولید ماهی قزل آلای رنگین کمان ارائه گردد.

ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان با نام علمی Oncorhynchus mykiss  یکی از مهم‌ترین گونه‌های پرورشی در آب‌های سرد جهان به شمار می‌رود. این ماهی متعلق به راسته Salmoniformes  و خانواده Salmonidae  است. از نظر ظاهری، بدنی کشیده و از پهلو فشرده دارد و دارای دو باله سینه‌ای، دو باله شکمی، یک باله مخرجی و دو باله پشتی است. همچنین در ناحیه ساقه دمی، یک باله کوچک بدون شعاع به نام باله چربی وجود دارد.

قزل‌آلای رنگین‌کمان به دلیل تخم‌ریزی آسان، مقاومت بالا، رشد سریع و سازگاری با شرایط مختلف محیطی، به عنوان یکی از مناسب‌ترین گونه‌ها برای آبزی‌پروری در سراسر جهان شناخته می‌شود. بچه‌ماهی‌های این گونه به راحتی غذای مصنوعی (خوراک اکسترود) را می‌پذیرند. دامنه دمایی مناسب برای زیست این ماهی بین ۴ تا ۲۱ درجه سانتی‌گراد است و دمای بهینه تولیدمثل آن در محدوده ۹ تا ۱۴ درجه سانتی‌گراد قرار دارد.

خوراک شناور ماهیان – فرآیند اکسترود کردن خوراک ماهی

دمای آب و نوع تغذیه از عوامل تعیین‌کننده در رسیدگی جنسی این گونه به شمار می‌آیند. در ماهیان ماده این گونه، مجرای تخمک‌بر وجود ندارد و تخم‌ها پس از رسیدگی جنسی در حفره شکمی آزاد شده و سپس از طریق مجرای تناسلی به خارج از بدن منتقل می‌شوند. زمان تخم‌ریزی معمولاً در فصل پاییز و زمستان و در آب‌های سرد و غنی از اکسیژن انجام می‌شود.

قزل‌آلای رنگین‌کمان در زیستگاه طبیعی خود، بخشی از چرخه زندگی را در دریا و بخشی را در آب‌های شیرین می‌گذراند. ماهیان مولد این گونه برای تخم‌ریزی از دریا به رودخانه‌ها مهاجرت کرده و پس از پایان این فرآیند در بخش‌های بالادست رودخانه، مجدداً به دریا بازمی‌گردند.

اهمیت پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان:

ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان به دلیل ارزش غذایی بالا، رشد سریع و توانایی سازگاری با شرایط پرورشی متنوع، در سراسر جهان به عنوان یکی از گونه‌های با ارزش تجاری در صنعت آبزی‌پروری شناخته می‌شود. این ماهی منبعی غنی از پروتئین‌های با کیفیت، اسیدهای چرب امگا-۳ و ویتامین‌های ضروری برای سلامت انسان است و نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی ایفا می‌کند.

افزایش جمعیت جهانی و به‌دنبال آن افزایش نیاز به منابع پروتئینی سالم، موجب شده است که توجه جوامع انسانی به بهره‌برداری از منابع آبزی بیش از پیش معطوف گردد. در ایران نیز بر اساس گزارش سازمان شیلات، میزان تولید این گونه طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ از ۱۸۲٬۶۰۱ تن به ۲۳۷٬۷۱۰ تن افزایش یافته است؛ روندی که نشان‌دهنده رشد مستمر پرورش قزل‌آلا و اهمیت اقتصادی و تغذیه‌ای آن در تأمین پروتئین حیوانی سالم در کشور می‌باشد.

رده بندی ماهی قزل آلای رنگین کمان:

فرمانرو: Animalia

شاخه: Chordata

رده: Actinopterygii

راسته: Salmoniformes

خانواده: Salmonidae

جنس: Oncorhynchus

گونه: (Walbaum, 1792) Oncorhynchus mykiss.

فیزیولوژی ماهی قزل آلای رنگین کمان:

تصویر1: 1- سرپوش آبششی 2- خار آبششی 3- کمان آبششی 4- رشتته های آبششی 5- قلب 6- کبد 7- زوائد پیلوریک و پانکراس 8- طحال 9- معده 10- روده 11- مخرج 12- گناد های جنسی 13- کیسه شنا 14- کلیه.

تصویر 2: A- باله پشتی B- بالچه چربی C- باله دمی D- باله مخرجی E- باله شکمی F- باله سینه ای

رابطه بین طول و وزن ماهی قزل آلای رنگین کمان:

رابطه طول و وزن در ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss) یکی از شاخص‌های مهم زیستی و مدیریتی در ارزیابی وضعیت رشد و سلامت این گونه محسوب می‌شود. این نمودارها نشان‌دهنده هماهنگی بین افزایش طول بدن و افزایش وزن ماهی می باشد. همچنین بررسی این نمودارها به پرورش‌دهندگان و متخصصان تغذیه آبزیان این امکان را می‌دهد که روند رشد ماهیان را در شرایط پرورشی مختلف تحلیل کرده و با شناسایی انحرافات احتمالی از روند طبیعی، نسبت به اصلاح جیره غذایی، بهبود شرایط زیست‌محیطی و تنظیم تراکم پرورشی اقدام نمایند.

نمودار1: ارتباط بین طول و وزن ماهی قزل آلای رنگین کمان تا وزن 10 گرم.

نمودار2: ارتباط بین طول و وزن ماهی قزل آلای رنگین کمان تا وزن 110 گرم.

نمودار3:  ارتباط بین طول و وزن ماهی قزل آلای رنگین کمان تا وزن 1000 گرم.

مدت زمان مراحل رشد در ماهی قزل آلای رنگین کمان:

دمای آب یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی مؤثر بر رشد و نمو ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان است. از آن‌جایی که این ماهی، همانند سایر آبزیان خونسرد است، دمای بدن آن کاملاً به دمای محیط آبی وابسته است. بنابراین، تغییرات دمای آب مستقیماً بر سوخت و ساز (متابولیسم)، رشد، و بقای تخم‌ها و لاروها تأثیرگذار است.

ضریب تبدیل خوراک ماهی قزل آلا و راهکارهای بهبود آن

تخم های در حال رشد و لاروها، از کیسه زرده تغذیه می کنند و اکسیژن را از طریق تمام سطح بدن دریافت می نمایند. به نحوی که در دمای بالاتر آب، رشد تخم ها و لاروها سریع تر انجام می شود. در حالی که در دمای پایین تر، سرعت رشد کاهش می یابد. اگر دمای آب از محدوده خاصی خارج شود روند رشد به طور کامل متوقف خواهد شد.

نمودار4:  مدت زمان تبدیل تخم لقاح یافته قزل آلای رنگین کمان به تخم چشم زده در دامنه های دمایی متفاوت .

نمودار5: مدت زمان تبدیل تخم چشم زده قزل آلای رنگین کمان به تخم هچ شده دارای کیسه زرده در دامنه های دمایی متفاوت.

نمودار6: مدت زمان جذب کیسه زرده ماهی قزل آلای رنگین کمان تا شنای فعال ماهی.

طول کل دوره از لقاح تخم تا شنای فعال ماهی قزل آلای رنگین کمان حدود 37 تا 83 روز در دمای بین 6 تا 12 درجه سانتی گراد زمان می برد. پس از شروع تغذیه خارجی (تغذیه فعال) مدت زمان دوره پرورش علاوه بر دما، میزان اکسیژن محلول آب به کیفیت خوراک مصرفی نیز وابسته است. مدت زمان تغییر از مرحله fry تا شنای فعال بین 1.5 الی 3 ماه زمان می برد که در این مقاله برای درک و محاسبه راحت تر مرحله fry ماهی دارای طول کل 5 سانتی متر و میانگین وزن 2 گرم است.

نمودار7: مدت زمان رشد ماهی قزل آلا در مرحله fry در دامنه های دمایی متفاوت.

ماهی قزل آلای رنگین کمان بعد از مرحله فرای وارد مرحله بچه ماهی انگشت قد یا fingerling می شود که مدت زمانی در حدود 3 الی 4.5 ماه زمان می برد. برای درک راحت تر ماهی در مرحله انگشت قدی دارای طول کل 12.5 سانتی متر و میانگین وزن 25 گرم می باشد.

نمودار8: تغییرات رشد ماهی قزل آلای رنگین کمان در دامنه های دمایی متفاوت در مرحله انگشت قد.

ماهی از مرحله انگشت قد تا مرحله رشد مدت زمانی در حدود 4 الی 6.5 ماه زمان می برد. برای درک بهتر ماهی در مرحله رشد دارای حداقل وزنی در حدود 250 گرم می باشد. همچنین وزن ماهی از 250 گرم تا 500 گرم چیزی در حدود 2.4 الی 4.5 ماه (75 الی 135 روز) در دامنه ی دمایی 5 الی 15 درجه سانتی گراد به طول می انجامد.

نمودار9: رشد ماهی از مرحله انگشت قد تا مرحله رشد در دامنه های دمایی مختلف.

 

شرایط پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان:

pH: قزل آلای رنگین کمان در مراحل مختلف رشد، تحمل متفاوتی نسبت به شرایط نامطلوب pH دارند. دامنه pH بهینه و قابل قبول در آب پرورش آبزیان با توجه به مرحله رشد ماهی متفاوت است. برای جنین های در حال رشد و لارو ها دامنه pH محدود بوده و بین 6.5 تا 8 متغییر است و حتی دامنه قابل قبول pH نیز کم عرض تر است. اما درماهی های بزرگ تر هم دامنه بهینه و هم دامنه قابل قبول pH گسترده تر است.

نمودار10: تغییرات دامنه pH در ماهی قزل آلای رنگین کمان از مرحله تخم لقاح یافته تا شنای فعال بچه ماهی (I. pH بهینه، II. pH قابل قبول، III. pH کشنده).

نمودار11: تغییرات دامنه pH در ماهی قزل آلای رنگین کمان از مرحله شنای فعال بچه ماهی تا رشد کامل ماهی (I. pH بهینه، II. pH قابل قبول، III. pH کشنده).

 

دمای آب (Teamperature):

دامنه های بهینه، قابل قبول و کشنده دمای آب پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان بسته به مراحل رشد ماهی متفاوت است که میزان تغییرات آن ها در نمودارهای زیر به خوبی نشان داده شده است.

نمودار12: دامنه دمایی مناسب برای پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان از مرحله تخم لقاح یافته تا شنای فعال لاروها (I. pH بهینه، II. pH قابل قبول، III. pH کشنده).

نمودار13: دامنه دمایی مناسب برای پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان از مرحله شنای فعال لارو ها تا رشد کامل ماهی (I. pH بهینه، II. pH قابل قبول، III. pH کشنده).

 

اثر دمای آب بر اشتهای ماهی قزل آلای رنگین کمان:

دمای آب نقش مهمی در میزان اشتهای ماهی قزل‌آلا دارد. زمانی که دما از محدوده مناسب خارج شود، چه پایین‌تر باشد و چه بالاتر، اشتهای ماهی کاهش پیدا می‌کند و حتی ممکن است مصرف خوراک به‌طور کامل متوقف شود. دامنه دمای مناسب خوراک گیری در ماهی قزل آلای رنگین کمان بین حدود 7 الی 18 درجه سانتیگراد است. جدول زیر میزان مصرف خوراک را در دمای های مختلف نشان می دهد که بیشترین میزان مصرف خوراک در دمای 18 درجه سانتی گراد است.

نمودار14: میزان مصرف خوراک توسط ماهی قزل آلای رنگین کمان در دامنه های دمایی متفاوت (I. دمای بهینه برای مصرف خوراک، II. کاهش اشتها ماهی برای مصرف خوراک، III. توقف تغذیه ماهی).

آب مناسب برای پرورش ماهی قزل آلا

اکسیژن محلول در آب:

اکسیژن محلول یکی از عوامل حیاتی برای تنفس، رشد و زنده‌مانی آبزیان در محیط پرورشی است. مقدار این اکسیژن معمولاً بر حسب میلی‌گرم در لیتر (mg/L) بیان می‌شود.

میزان اکسیژن محلول به دمای آب بستگی مستقیم دارد؛ به‌طوری که با افزایش دما، قدرت آب در نگهداری اکسیژن کاهش می‌یابد. بنابراین در آب‌های گرم‌تر، میزان اکسیژن محلول کمتر خواهد بود.

نیاز ماهی به اکسیژن در مراحل مختلف رشد متفاوت است؛ به‌ویژه در مرحله لارو، مصرف اکسیژن بیشتر از مراحل بعدی زندگی مانند ماهی بالغ است. همچنین، بعد از وعده‌های غذایی، مصرف اکسیژن به‌طور قابل توجهی افزایش می‌یابد؛ به همین دلیل، تأمین مداوم و کافی اکسیژن به‌ویژه پس از تغذیه، نقش مهمی در سلامت و رشد بهینه ماهی‌ها دارد.

نمودار15: میزان اکسیژن محلول آب در دمای مختلف.

جدول 1: خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب مناسب برای تکثیر و پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان:

درجه حرارت مناسب تکثیر و تخم کشی	10- 4/5 درجه سانتی گراد
درجه حرارت مناسب انکوباسیون و پرورش  لارو بچه ماهی	12-8 درجه سانتی گراد
درجه حرارت مناسب پرورش تا وزن بازاری	18-12 درجه سانتی گراد
pH	8/4-6/4
اکسیژن محلول در آب (O2)	13-6 میلی گرم در لیتر
کربن دی اکسید محلول در آب (CO2)	کمتر از 12 میلی گرم در لیتر- مناسب 2 میلی گرم در لیتر
سختی کل	500-400 میلی گرم در لیتر
هدایت الکتریکی	432 میکروموس
آمونیاک (NH3)	کمتر از0/03 میلی گرم در لیتر
آمونیوم (NH+4)	تا 5 میلی گرم در لیتر
مواد معلق برای انکوباسیون	کمتر از 6 میلی گرم در لیتر
مواد معلق برای بچه ماهی	کمتر از 20 میلی گرم در لیتر
کلسیم	80-52 میلی گرم در لیتر
منیزیم	20 میلی گرم در لیتر
فسفات، آهن، جیوه، روی، کادمیوم	هر کدام کمتر از 0/1 میلی گرم در لیتر

 

تراکم مناسب در پرورش نیمه متراکم ماهی قزل آلای رنگین کمان:

تراکم مناسب برای پرورش نیمه متراکم ماهی قزل آلای رنگین کمان در مخازن بتونی و پوشش دار به شرح جدول زیر می باشد.

بچه ماهی				انگشت قد		متوسط		ماهی بازاری
ماهی 2 گرمی		ماهی 5 گرمی		ماهی 25 گرمی		ماهی 100 گرمی		250 گرمی		500 گرمی
از	تا	از	تا	از	تا	از	تا	از	تا	از	تا
2.5	5	5	10	10	20	10	25	15	25	15	25
1250	2500	1000	2000	400	800	100	250	60	100	30	50
3	6	4	7	4	8	3	8	3	6	2	3
4	8	5	10	6	11	5	11	5	8	3	5

 

سیستم های پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان:

سیستم‌های پرورش ماهی به مجموعه‌ای از روش‌ها و فناوری‌هایی اطلاق می‌شود که برای پرورش ماهیان در محیط‌های کنترل‌شده طراحی شده‌اند. انواع مختلفی از سیستم‌های پرورش ماهی وجود دارد که هرکدام ویژگی‌ها، مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. انتخاب نوع سیستم بستگی به عواملی همچون نوع ماهی، منابع آب موجود، اهداف اقتصادی و سطح فناوری مورد استفاده دارد. جهت مطالعه بیشتر به مقاله انواع سیستم های پرورش ماهی مراجعه کنید.

انواع سیستم های پرورش ماهی

انتخاب مولدین مناسب در ماهی قزل آلا رنگین کمان:

انتخاب ماهیان مولد یکی از مهم‌ترین مراحل در فرآیند تکثیر و تولید موفق قزل‌آلای رنگین‌کمان است؛ چراکه کیفیت ژنتیکی و سلامت نسل‌های بعدی به‌طور مستقیم به آن وابسته است.

فرآیند انتخاب مولدها از همان مرحله تخم آغاز می‌شود. تخم‌هایی که درشت‌تر، سالم‌تر و عاری از آلودگی‌های میکروبی باشند، گزینه‌های مناسب‌تری برای تولید مولدین آینده هستند. قطر مناسب تخم در این مرحله حدود ۵ میلی‌متر است، در حالی که تخم‌هایی با قطر کمتر از 3/8 میلی‌متر معمولاً کیفیت لازم برای تولید مولدهای قوی را ندارند.

همچنین می توان از بین ماهیان (مرحله لاروی و بعد از آن) ماهیان مولد نسبتا خوبی بدست آورد، به طوری که ماهی باید دارای ظاهر زیبا و بدون نقص، رنگ مناسب گوشت و پوست، رشد و مقاومت خوب در برابر عوامل بیماری ها را داشته باشد. اکثر مزارع پرورش، ماهیان مولد را براساس ویژگی ها و مشخصه های انفرادی خارجی زیر انتخاب می نمایند:

– ظاهر سالم و بدون نقص بدنی

– رنگ مناسب پوست و گوشت

– نرخ رشد مناسب

– مقاومت خوب در برابر بیماری‌ها

در بسیاری از مزارع، انتخاب مولدین بر اساس ویژگی‌های ظاهری و عملکرد فردی صورت می‌گیرد که به این روش، انتخاب فنوتیپی یا انفرادی (Phenotypic Selection) گفته می‌شود. این انتخاب بر اساس عواملی مانند اندازه بدن، رنگ پوست، وضعیت باله‌ها و نرخ رشد انجام می‌گیرد.

علت تلفات بچه ماهی قزل آلا

شرایط محیطی نگهداری مولدین:

جهت دستیابی به حداکثر بازدهی در تولید مثل مولدین، باید تحت یک شرایط کنترل شده و به دقت نگهداری شوند. ماهیان مولد نر و ماده در شرایط سازگاری به آب شیرین معمولا در زمان های متفاوتی به رسیدگی جنسی می رسند. بسته به هدف کارگاه ممکن است نرها و ماده ها به صورت جداگانه و یا با هم در تانکها یا استخرهای دراز بتونی نگهداری شوند. مواد شیمیایی آزاد شده از بدن مولدین به درون آب ممکن است در همزمانی رسیدگی جنسی آن ها تاثیرات مثبت داشته باشد و به همین علت در بعضی از موارد آب خارج شده از سیستم مجددا برگشت داده می شود. در برخی از موارد ماهیان مولد نر در استخر ها و یا تانکهای جلویی و ماده ها در استخرها و تانکهای عقبی نگهداری شده و مواد شیمیایی آزاد شده (فرومون ها) از بدن نر ها در تحریک رسیدگی جنسی ماده کمک می نماید.

 

تغییرات ظاهری بلوغ در مولدین:

با نزدیک شدن ماهیان آزادمانند (مانند قزل‌آلای رنگین‌کمان) به مرحله بلوغ و رسیدگی جنسی، تغییرات قابل‌توجهی در فیزیولوژی و ویژگی‌های ظاهری آن‌ها پدیدار می‌شود. این تغییرات عمدتاً شامل موارد زیر است:

– تغییر رنگ پوست: پوست ماهی تیره‌تر می‌شود که نشانه‌ای از آغاز فرآیند بلوغ است.

– تغییر در فک نرها: در ماهیان نر، زائده‌ای قلاب‌مانند در فک پایین ظاهر می‌شود که باعث می‌شود دهان آن‌ها بزرگ‌تر از ماهیان ماده به نظر برسد.

– کاهش کیفیت گوشت: با ورود ماهی به مرحله بلوغ، کیفیت گوشت به شدت افت می‌کند. گوشت حالت آبکی‌تری پیدا کرده، رنگ صورتی یا قرمز طبیعی خود را از دست می‌دهد و طعم آن برای مصرف انسانی نامطلوب می‌گردد.

زمان رسیدگی جنسی مولدین بیشتر تحت تاثیر عوامل و فاکتور های ژنتیکی  است و تا حد کمتری نیز به عوامل محیطی وابسته است. بهترین زمان استفاده از ماهی قزل آلای ماده در 3 سالگی و نر ها در 2 سالگی است.

احتیاجات غذایی، خوراک یا غذای مناسب ماهی قزل آلا

عوامل موثر در رسیدگی جنسی ماهیان مولد:

آزادماهیان به طور کلی دارای یک جفت غده جنسی هستند. در جنس ماده، تخم‌های رسیده به‌صورت آزادانه درون حفره شکمی رها می‌شوند و در جنس نر، اسپرم از طریق دو مجرای اسپرم‌بر که در انتهای مسیر به هم می‌پیوندند، به خارج از بدن هدایت می‌شود.

رسیدگی جنسی در ماهیان سردآبی تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی قرار دارد. از جمله عوامل داخلی، می‌توان به ویژگی‌های ژنتیکی اشاره کرد که موجب تفاوت در زمان بلوغ میان گونه‌ها و حتی میان افراد یک گونه می‌شود؛ به‌عنوان مثال، قزل‌آلای رنگین‌کمان زودتر از قزل‌آلای خال‌قرمز به بلوغ جنسی می‌رسد.

از مهم‌ترین عوامل خارجی مؤثر بر بلوغ جنسی می‌توان به طول دوره نوری (فوتوپریود) و دمای آب اشاره کرد. کوتاه شدن طول روز در فصول سرد سال فرآیند رسیدگی جنسی را تسریع می‌کند و افزایش دمای آب نیز موجب زودتر رخ دادن بلوغ می‌شود.

عوامل محیطی دیگری مانند شدت جریان آب نیز در تسریع فرآیند رسیدگی جنسی نقش دارند. قرار گرفتن مولدین در مسیر جریان‌های تند آب می‌تواند موجب تحریک بیشتر و تسریع در زمان تخم‌ریزی شود. بنابراین، تنظیم متعادل سرعت جریان آب تأثیر مثبتی در رسیدگی جنسی ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان خواهد داشت.

 

راه های تشخیص ماهی مولد نر و ماده قزل آلای رنگین کمان:

تشخیص ماهی مولد ماده:

– رنگ بدن روشن تر از مولد نر

– منفذ تناسلی متورم و قرمز

تشخیص ماهی مولد نر:

– بدن لاغر تر

– رنگ بدن تیره تر از مولد ماده

– با فشار جزئی ناحیه شکمی مقداری اسپرم از منفذ تناسلی خارج می شود.

– دارای آرواره پایینی قلاب مانند

نسبت های جنسی مولدین قزل آلا برای انجام تکثیر مصنوعی:

نسبت های جنسی نر و ماده در کارگاه های تکثیر ماهی قزل آلای رنگین کمان برای  مولدین حدود 6 الی 10 ماهی ماده به یک ماهی نر است، زیرا می توان از ماهی نر چندین بار عمل اسپرم گیری انجام داد درحالی که از ماهی مولد ماده فقط یکبار عمل تخمک گیری صورت می پذیرد. امروزه بهتر است این نسبت به سه ماهی مولد ماده در مقابل یک ماهی مولد نر به کار گرفته شود. تراکم ماهی مولد در استخرها و یا تانکهای نگهداری مولدین در شرایط نرمال، یک عدد ماهی در یک متر مربع می باشد. از نظر وزنی، ماهیان مولد مناسب قزل آلای رنگین کمان وزنی بین یک الی دو و نیم کیلو گرم وزن دارند. از نظر تعداد تخمک، هر ماهی مولد ماده قزل آلای رنگین کمان به طور متوسط بین 2000 الی 4000 عدد تخمک دارد.

 

نیاز های تغذیه ای مولدین:

ماهیان مولد به یک جیره اختصاصی جهت تامین احتیاجاتشان باید غنی از ویتامین، مواد معدنی، اسید های آمینه و اسید های چرب باشد. دسترسی به غذای مناسب اثرات شدیدی بر روی اندازه تخم مولدین در شرایط کارگاهی دارد. از بین ویتامین ها، ویتامین C از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است زیرا ویتامین C مسئولیت تولید و متابولیسم هورمون های استروئیدی جنسی در مولدین را بر عهده دارد به نحوی که مقادیر بالایی از این ویتامین در بافت های تخمدانی و تخم ها یافت می شود. اهمیت برخی از مواد مانند رنگدانه های کارتنوئیدی در جیره ماهی مولد در قبل از زمان رسیدگی جنسی (به مدت 8 ماه) سبب برگشت شرایط مطلوب رنگدانه ای در بعد از زمان تخم ریزی می گردد. به نحوی که استفاده از رنگدانه به میزان 80 الی 100 میلی گرم در کیلوگرم خوراک مولدین در رنگ پذیری طلوب بدن در بعد از تخم ریزی مناسب است.

اهمیت استفاده از پروبیوتیک در مولدین ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان:

استفاده از پروبیوتیک‌ها در تغذیه مولدین قزل‌آلای رنگین‌کمان نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت و بهبود عملکرد تولید مثلی این ماهی‌ها دارد. پروبیوتیک‌ها با افزایش تعادل میکروبی روده، به بهبود هضم و جذب مواد مغذی کمک کرده و سیستم ایمنی مولدین را تقویت می‌کنند. این امر موجب کاهش استرس و مقاومت بیشتر در برابر بیماری‌ها می‌شود. همچنین، پروبیوتیک‌ها باعث افزایش کیفیت و کمیت تخم‌ها و بهبود موفقیت در فرآیند تکثیر می‌گردند که در نهایت به افزایش بهره‌وری و پایداری در پرورش ماهی قزل‌آلا منجر می‌شود. جهت مطالعه بیشتر به مقاله پری‌بیوتیک‌ها و نقش حیاتی آن ها در سلامت آبزیان مراجعه فرمایید.

پری‌بیوتیک‌ها و نقش حیاتی آن ها در سلامت آبزیان

مزایای استفاده از پروبیوتیک در مولدین شامل موارد زیر می باشد:

– بهبود سلامت و تعادل میکروبی دستگاه گوارش

– افزایش کارایی هضم و جذب مواد مغذی

– تقویت سیستم ایمنی بدن

– کاهش استرس و افزایش مقاومت در برابر بیماری‌ها

– ارتقای سلامت کلی و عملکرد بهتر مولدین

 –  افزایش بهره‌وری و پایداری در تولید و پرورش

اثرات منفی مایکوتوکسین ها در خوراک مولدین قزل آلای رنگین کمان:

مایکوتوکسین‌ها گروهی از متابولیت‌های ثانویه هستند که توسط قارچ‌های رشته‌ای از جنس‌های آسپرژیلوس، فوزاریوم و پنیسیلیوم تولید می‌شوند و حضور آنها در خوراک باعث کاهش کیفیت غذایی می‌گردد. مصرف خوراک آلوده به مایکوتوکسین‌ها موجب اختلال در متابولیسم و جذب مواد مغذی، کاهش اشتها و تضعیف سیستم ایمنی مولدین می‌شود. این عوامل به کاهش کیفیت و کمیت تخم‌ها، اختلال در فرآیند بلوغ جنسی و کاهش موفقیت در تکثیر منجر می‌شوند. علاوه بر این، مایکوتوکسین‌ها می‌توانند باعث آسیب‌های کبدی و مشکلات فیزیولوژیکی دیگر در مولدین شوند که مستقیماً بر کارایی تولید مثل تأثیر منفی می‌گذارند. از این رو، کنترل و پیشگیری از ورود مایکوتوکسین‌ها به خوراک مولدین از اهمیت بالایی برخوردار است تا سلامت و بهره‌وری در پرورش قزل‌آلا تضمین گردد.

انکوباتورها:

انکوباتورها از تجهیزات کلیدی در فرآیند تکثیر مصنوعی ماهی به‌ویژه ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان هستند که نقش حیاتی در رشد، نگهداری و تفریخ تخم‌های بارور پس از انجام لقاح دارند. این دستگاه‌ها محیطی کنترل‌شده و پایدار فراهم می‌کنند که در آن پارامترهای زیستی مانند دما، میزان اکسیژن محلول، شدت و جهت جریان آب، و حذف مواد زائد به‌طور دقیق تنظیم می‌شود تا شرایط بهینه برای رشد جنین داخل تخم‌ها مهیا گردد.

هدف اصلی استفاده از انکوباتور، افزایش درصد بقاء، کاهش تلفات جنینی، جلوگیری از آلودگی‌های میکروبی و حذف تخم‌های مرده در مراحل مختلف رشد تخم است. بسته به نوع طراحی، انکوباتورها می‌توانند جریان آب را از بالا به پایین (جریان عمودی)، افقی، یا از پایین به بالا (جریان رو به بالا) هدایت کنند تا با ایجاد تبادل مناسب گازها و دفع مواد متابولیکی، از خفگی و فساد تخم‌ها جلوگیری شود. از رایج ترین انکوباتور هایی که در ایران جهت تفریخ تخم ها در مراکز تکثیر مورد استفاده قرار می گیرند می توان به انکوباتور کالیفرنیایی و انکوباتور عمودی اشاره کرد.

 

1- انکوباتور کالیفرنیایی (California Incubator):

انکوباتور کالیفرنیایی یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین مدل‌های انکوباتور در تکثیر ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان است که به‌ویژه در مراکز تکثیر کوچک و متوسط مورد استفاده قرار می‌گیرد. این انکوباتور به دلیل طراحی ساده، هزینه نگهداری پایین، و عملکرد نسبتاً قابل‌اعتماد، هنوز هم در بسیاری از مراکز تفریخ تخم ماهی قزل آلای رنگین کمان در ایران و جهان کاربرد دارد.

در این سیستم، جریان آب به‌صورت سینوسی یا موج‌دار از پایین هر سینی وارد می‌شود و پس از عبور از بین تخم‌های بارور، از بخش جلویی سینی که دارای توری فلزی یا مشبک است خارج شده و وارد سینی بعدی می‌شود. این طراحی باعث می‌شود که تخم‌ها در مسیر جریان ملایم و یکنواخت آب قرار گرفته و به‌خوبی اکسیژن‌رسانی شوند.

از ویژگی‌های مثبت این انکوباتور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

– اکسیژن‌رسانی مؤثر: جریان پایین به بالا موجب تماس مداوم آب تازه با تخم‌ها می‌شود.

– قابلیت مشاهده آسان: تخم‌ها به‌راحتی قابل بررسی و پایش هستند.

– هزینه ساخت و نگهداری کم: ساختار ساده و قطعات قابل دسترس، این سیستم را اقتصادی می‌سازد.

– مناسب برای ظرفیت‌های پایین تا متوسط: برای ایستگاه‌هایی که تعداد تخم کمتری تفریخ می‌کنند، ایده‌آل است.

با وجود این، باید توجه داشت که در مقایسه با انکوباتورهای عمودی مدرن (مانند Heath tray)، انکوباتور کالیفرنیایی مصرف آب بالاتر و کارایی کمتر در استفاده از فضا دارد و ممکن است کنترل شرایط زیستی در آن دشوارتر باشد.

تصویر 1: انکوباتور کالیفرنیایی

2- انکوباتور عمودی (Vertical Incubator):

انکوباتورهای عمودی یکی از پرکاربردترین و کارآمدترین انواع انکوباتورها در صنعت تکثیر ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان به شمار می‌روند و در سال‌های اخیر توسعه قابل‌توجهی در ایران یافته‌اند. در این سیستم، سینی‌های مشبک مخصوص نگهداری تخم به‌صورت عمودی و طبقه‌طبقه روی یکدیگر قرار می‌گیرند. جریان آب از قسمت بالای انکوباتور وارد شده و به‌صورت ثقلی از هر سینی عبور کرده و به طبقات پایین‌تر منتقل می‌شود، تا در نهایت از انتهای سیستم خارج گردد.

این طراحی عمودی موجب استفاده بهینه از فضا به‌ویژه در محیط‌های محدود می‌شود، زیرا به‌جای اشغال سطح زیاد، از ارتفاع بهره گرفته می‌شود. همچنین، درب پوششی انکوباتور باعث محافظت تخم‌ها در برابر نور مستقیم و تغییرات نوری محیط می‌شود که می‌تواند در مراحل حساس رشد جنینی تأثیرگذار باشد.

از دیگر مزایای این سیستم می‌توان به مصرف پایین آب، تهویه مؤثر، سهولت در پایش و جداسازی تخم‌های مرده و قابلیت نگهداری تعداد بالایی از تخم‌ها اشاره کرد. این ویژگی‌ها موجب شده‌اند انکوباتور عمودی به انتخابی استاندارد برای مزارع تکثیر متوسط و بزرگ در ایران تبدیل شود.

تصویر2: انکوباتور عمودی.

نگهداری تخم ها در انکوباتور:

بعد از خواباندن تخم ها در انکوباتور باید کلیه شرایط مورد نیاز برای رشد و نمو تخم ها را از قبل و در طول دوره انکوباسیون رعایت کرد. برای نگهداری تخم ها باید به موارد زیر دقت کرد:

1- اکسیژن محلول آب: در این مرحله میزان اکسیژن مورد نیاز در دوره رشد و نمو جنینی با رشد جنین افزایش می یابد، به نحوی که نوزاد تازه از تخم بیرون آمده در مقایسه با تخم به 10 برابر اکسیژن بیشتر نیاز دارد.

2- شرایط نوری: مراحل رشد و نمو جنینی در قزل آلای رنگین کمان به دو مرحله تقسیم می شود که هر مرحله شرایط خاص خودش را دارد.

الف) مرحله لقاح تا تخم چشم زده (مرحله اولیه)

ب) مرحله از چشم زدگی تا خروج لارو (مرحله ثانویه)

تخم ماهی قزل آلای رنگین کمان در مراحل اولیه رشد خود به شدت به نور حساس می باشد. تخم ها در این مرحله در تاریکی مطلق نگهداری می شوند ولی در مرحله ثانویه در صورت نیاز می توان به تخم ها نور داد. در این میان بین تخم ها درجات مختلفی از حساسیت وجود دارد بدین صورت که تخم های پررنگ تر حساسیت کمتری نسبت به نور دارند لذا پر رنگی تخم یک پارامتر مثبت در ارزیابی کیفیت آنها تلقی می شود.

3- ضربه پذیری:

تخم قزل آلا در مراحل اولیه نسبت به ضربه و جا به جایی بسیار حساس است ولی در مرحله ثانویه این حساسیت کمتر شده و می توان تخم ها را به مکان های نختلف منتقل کرد. لذا تخم قزل آلای رنگین کمان بعد از مرحله چشم زدگی قابلیت حمل و نقل را پیدا می کند.

4– آسیب دیدگی تخم در برابر عوامل پاتوژن (قارچ زدگی):

قارچ زدگی تخم در طول دوران انکوباسیون یکی از مشکلات اصلی و مسائل مهم می باشد. ساپرولگنیا یک قارچ فرصت طلب بوده که با در بر گرفتن تخم ها باعث خفگی تخم می شود. یکی از راه های مقابله با گسترش قارچ زدگی، خارج نمودن تخم های آلوده از انکوباتور و استفاده از ضدعفونی کننده هایی مانند فرمالین می باشد.

جمع بندی:

ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss) با توجه به ویژگی‌های زیستی، رشد سریع و بازار پسندی، از جایگاه ویژه‌ای در صنعت آبزی‌پروری ایران و جهان برخوردار است. دستیابی به عملکرد مطلوب در پرورش این گونه، مستلزم آگاهی از نیازهای اکولوژیکی، مدیریت صحیح شرایط پرورشی، برنامه‌ریزی دقیق در تغذیه و رعایت اصول علمی در تکثیر است. این مقاله با هدف ارائه اطلاعات کاربردی، تلاش کرد تا مهم‌ترین جنبه‌های مورد نیاز برای پرورش موفق این گونه ارزشمند را مورد بررسی قرار دهد.