نقطه تمرکز هر برنامه سلامت گله باید بر پایه شناسایی زودهنگام گاوهای تازه‌زای بیمار باشد. بیش از ۳۵٪ از گاوهای شیری در طی ۹۰ روز نخست پس از زایمان، حداقل به یکی از بیماری‌های متابولیک یا عفونی بالینی مبتلا می‌شوند که می‌تواند برای دامدار پرهزینه باشد. کتوز بالینی و تحت‌بالینی، از شایع‌ترین اختلالات متابولیکی در گاوهای شیرده پرتولید هستند. این بیماری با افزایش سطح اجسام کتونی در خون، ادرار و شیر پیرو تعادل منفی انرژی پس از زایش رخ می دهد.
کتوز چیست؟
کتوز نوعی اختلال متابولیکی است که معمولاً در دو هفته اول پس از زایمان بروز می‌کند. طبق اعلام دانشکده دامپزشکی دانشگاه ویسکانسین، ۹۳٪ از موارد کتوز بین روزهای ۵ تا ۳۰ پس از زایمان رخ می‌دهند.
این بیماری نشانه آن است که گاو تازه‌زا، انرژی کافی از جیره غذایی دریافت نمی‌کند، چه به دلیل ناکافی بودن انرژی در جیره و چه به دلیل کاهش یا عدم تمایل به خوردن خوراک.
پس از زایمان، نیاز انرژی گاو به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد، زیرا تولید شیر آغاز شده است. اغلب، کتوز در اثر تعادل منفی انرژی (NEB) رخ می‌دهد؛ یعنی یا جیره غذایی فاقد انرژی کافی است یا گاو به اندازه کافی خوراک نمی‌خورد. در این شرایط، بدن گاو شروع به استفاده از ذخایر چربی خود برای تأمین انرژی مورد نیاز تولید شیر می‌کند.
غلظت پایین گلوکز خون با هیپو‌انسولینمی (کاهش سطح انسولین) همراه است که به نوبه خود موجب بسیج اسیدهای چرب از بافت چربی شده و در نتیجه، تولید اجسام کتونی در کبد افزایش می‌یابد. اگر سرعت بسیج چربی بیشتر از توانایی کبد برای سوخت‌وساز آن باشد، تجمع اجسام کتونی در خون رخ می‌دهد. با اینکه اجسام کتونی منبعی جایگزین برای تأمین انرژی به شمار می‌روند، اما تجمع بیشازحد سمی است و موجب بیماری در گاو می‌گردد.
غلظت بالای اجسام کتونی با کاهش اشتها، ضعف ایمنی و افزایش احتمال ابتلا به سایر بیماری‌های مرتبط با دوره زایمان همراه است. از آن‌جایی که کتوز اغلب به‌همراه بیماری‌های دیگر مانند جابجایی شیردان، جفت ماندگی و متریت رخ می‌دهد، می‌توان آن را به‌عنوان نشانه‌ای از مشکل دیگری در گاو تازه‌زا در نظر گرفت که نیاز به بررسی بیشتر دارد.
انواع کتوز
دو رویکرد اصلی برای طبقه‌بندی کتوز وجود دارد:
-
بر اساس بروز علائم بالینی:
کتوز تحت‌بالینی (SCK)
در این نوع، سطح اجسام کتونی در خون، ادرار یا شیر افزایش می‌یابد بدون بروز علائم بالینی.
گاو اشتهای طبیعی دارد و مصرف ماده خشک کاهش نمی‌یابد.
کتوز بالینی (CK)
همراه با هیپرکتونمی، هیپوگلیسمی و علائمی مانند کاهش اشتها، افت تولید شیر، کاهش وزن بدن و مدفوع خشک است.
-
بر اساس علت و زمان بروز:
کتوز نوع I (اولیه):
شکل کلاسیک کتوز که بین هفته سوم تا ششم پس از زایمان و در زمان اوج تولید شیر رخ می‌دهد. ناشی از کمبود پیش‌سازهای گلوکز و هیپو‌انسولینمی مزمن است. در این حالت، ظرفیت گلوکونئوژنز محدود بوده و چربی‌ها برای تولید اجسام کتونی بسیج می‌شوند.
کتوز نوع II (ثانویه):
بلافاصله پس از زایمان و معمولاً همراه با بیماری‌هایی مانند کبد چرب رخ می‌دهد. با افزایش همزمان انسولین و گلوکز خون مشخص می‌شود و ممکن است مقاومت به انسولین نیز وجود داشته باشد. چاقی و تغذیه بیشازحد در دوره خشکی از عوامل مهم بروز این نوع کتوز هستند.
کتوز ناشی از سیلوی حاوی اسید بوتیریک:
در اثر مصرف سیلوهایی که به‌دلیل تخمیر کلستریدیایی حاوی مقادیر زیاد اسید بوتیریک هستند ایجاد می‌شود. مصرف زیاد این نوع سیلو، به‌ویژه در حضور عوامل خطر مانند اوایل شیردهی، اسیدوز شکمی، تولید شیر بالا یا جیره با انرژی پایین، می‌تواند منجر به کتوز شود.
عوارض منفی و ضررهای اقتصادی ناشی از کتوز
- کاهش تولید شیر
- اختلال در عملکرد تولیدمثلی (مانند ناباروری)
- افزایش خطر ابتلا به سایر بیماری‌های مرتبط با دوره زایمان، از جمله جابجایی شیردان، لنگش، ورم پستان، متریت و ماندگاری جفت
- افزایش نرخ حذف گاوها از گله
عوامل خطر برای کتوز بالینی
گاوهای بیشازحد چاق:
گاوهایی که ذخایر چربی زیادی دارند یا در زمان زایمان دارای نمره بدنی (BCS) بالایی دارند، بیشتر در معرض کتوز قرار دارند. گاوهایی که پیش از زایمان بیشازحد تغذیه شده‌اند نیز در خطرند.
دامنه BCS مرتبط با افزایش ریسک کتوز:
گاوهایی که در زمان زایمان دارای BCS بالاتر از 3.5 تا 3.75 هستند، در معرض افزایش خطر ابتلا به کتوز قرار دارند.
به‌ویژه گاوهایی با 4BCS ≥ ، به‌طور معنی‌داری بیشتر به کتوز نوع II (همراه با کبد چرب و هیپرکتونمی پس از زایمان) مبتلا می‌شوند.
گاوهای تغذیه نشده یا کم‌تغذیه:
کاهش ناگهانی در دریافت انرژی، خطر کتوز را افزایش می‌دهد. این کاهش می‌تواند به دلیل کمبود خوراک، کمبود فضای آخور، کیفیت پایین سیلاژ یا رویدادهای آب‌وهوایی نامساعد باشد.
سیلاژ بی‌کیفیت می‌تواند عملکرد شکمبه را مختل کرده و اشتهای گاو را کاهش دهد. این نوع سیلاژ در اثر تخمیر ثانویه باعث افزایش خطر کتوز تغذیه‌ای می‌شود.
مشکلات سلامت ثانویه یا زمینه‌ای:
بیماری‌های ثانویه ممکن است اشتهای گاو را کاهش داده و مانع دریافت کافی ماده خشک شوند (مثلاً تب شیر بالینی). پاسخ به یک رویداد التهابی انرژی زیادی مصرف می‌کند. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که گاو شیری در زمان فعال شدن سیستم ایمنی، ظرف ۱۲ ساعت بیش از ۱ کیلوگرم گلوکز مصرف می‌کند. این وضعیت می‌تواند منجر به عدم دریافت انرژی کافی شده و خطر کتوز بالینی را افزایش دهد.
التهاب ناشی از عفونت‌هایی مانند ورم پستان، متریت یا لنگش یا حتی التهاب ناشی از زایمان می‌تواند باعث افزایش مصرف گلوکز توسط بدن شود که نهایتاً به کتوز می‌انجامد.
علائم کتوز
علائم بالینی و قابل مشاهده عمومی شامل:
- کاهش اشتها
- کاهش تولید شیر
- کاهش محسوس نمره بدنی در مدت کوتاه
- شکم خالی و فرورفته
- ترجیح مصرف علوفه به کنسانتره
- مدفوع سفت و خشک
- بوی استون مانند از تنفس یا ادرار
- بی حالی و کاهش فعالیت
علائم عصبی(کتوز عصبی / nervous ketosis – کمتر شایع):
- لیسیدن و جویدن غیرطبیعی (لیس زدن مداوم اجسام یا خود بدن)
- جویدن بی‌وقفه اشیایی مانند لوله‌ها (پیکا)
- عدم هماهنگی حرکتی (آتاکسی و اختلال در تعادل)
- اختلال در نحوه راه رفتن
- پرخاشگری
با این حال، کتوز می‌تواند به صورت تحت‌بالینی (بدون علامت واضح) نیز بروز کند که بسیار رایج‌تر است.
مطالعات نشان می‌دهند که ۸۰ تا ۹۰ درصد از گاوهای تازه‌زا با کتوز، علائم بالینی ندارند و تنها از طریق آزمایش خون و افزایش اجسام کتونی قابل تشخیص هستند.
نکات مدیریتی برای پیشگیری از کتوز
خطر بروز هایپرکتونمی با افزایش سن در اولین زایمان و در گاوهایی که فاصله طولانی بین زایمان تا آبستنی بعدی دارند، بیشتر می‌شود. پیشگیری از کتوز از طریق مدیریت تغذیه و مدیریت دام انجام می‌شود.
عوامل استرس‌زا مانند: خالی بودن آخور، جابه‌جایی دام‌ها و به‌هم‌ریختن نظم اجتماعی، تراکم زیاد، استرس گرمایی و ایزوله شدن همگی می‌توانند مصرف خوراک را کاهش دهند.
توصیه‌های مدیریتی کاربردی برای کاهش ریسک کتوز
- جلوگیری از تراکم بیش از حد در آخور (حداقل ۳۰ اینچ برای هر گاو، و هر ریل آخور فقط برای یک گاو)
- چگالی مناسب جایگاه (یک جایگاه به ازای هر گاو یا کمتر)
- پایش دقیق مصرف خوراک
- عدم اختلاط گاوهای مسن و تلیسه‌ها، برای جلوگیری از سلطه گاوهای مسن
- پایش نمره بدنی گاوهای نزدیک زایمان
- زایمان در نمره بدنی ۳.۵ تا ۳.۷۵
- مدیریت مناسب آخور؛ تغذیه کافی، منظم و هل دادن خوراک
نقش تغذیه در پیشگیری از کتوز
یکی از نکات کلیدی در پیشگیری از کتوز، حفظ و افزایش مصرف خوراک است. این موضوع نه‌تنها به جیره غذایی بلکه به مدیریت دام و سیستم تغذیه نیز بستگی دارد. گاوها معمولاً در سه هفته آخر آبستنی، مصرف خوراک را کاهش می‌دهند.
استفاده از جیره‌ای با فیبر بالا در دوره خشکی می‌تواند به رفع مشکل کاهش مصرف خوراک در زمان زایمان کمک کند. تأمین سطوح بالای علوفه نیز به بهبود هضم شکمبه‌ای و تحریک مصرف خوراک کمک می‌نماید.
در اوایل شیردهی، باید از هرگونه تغییر عمده در ترکیب جیره پرهیز شود. همچنین علوفه‌هایی که دارای مقادیر بالای اسید بوتیریک هستند، نباید در این دوره مصرف شوند، زیرا می‌توانند خطر بروز کتوز را افزایش دهند.مصرف خوراک باید پایش شود و جیره به‌گونه‌ای تنظیم گردد که نیاز انرژی را تأمین کند اما از آن فراتر نرود.
جیره‌های اوایل شیردهی باید دارای مقدار نسبتاً بالای کربوهیدرات‌های غیر فیبری (38% تا 41%) بوده و در عین حال فیبر کافی (NDF بین 28% تا 30 %) برای حفظ سلامت شکمبه و تحریک مصرف خوراک را نیز داشته باشند.
تغییر ترکیب جیره گاوها در اواخر شیردهی، به‌گونه‌ای که انرژی بیشتر از فیبر قابل هضم و کمتر از نشاسته تأمین شود، می‌تواند کمک کند که انرژی دریافتی بیشتر صرف تولید شیر شود تا ذخیره چربی در بدن.
همچنین استفاده از برخی مکمل ها و افزودنی ها می تواند در پیشگیری از بروز کتوز موثر باشد.
افزودنی های خوراکی موثر در پیشگیری از کتوز
یکی از موثرترین روش‌ها برای پیشگیری، استفاده از مکمل‌ها و افزودنی‌های خوراکی است که به بهبود تعادل انرژی، کاهش لیپولیز و کنترل تولید کتون‌بادی‌ها کمک می‌کنند. در ادامه، مهم‌ترین مکمل‌ها و افزودنی‌های خوراکی موثر برای پیشگیری از کتوز آورده شده‌اند:
برخی از محصولات تغذیه‌ای از جمله نیاسین (ویتامین B3)، پروپیونات کلسیم، پروپیونات سدیم، پروپیلن گلایکول، کولین محافظت‌شده در برابر تخمیر شکمبه‌ای و موننسین اگر در ۲ تا ۳ هفته پایانی آبستنی و همچنین در اوایل دوره شیردهی مصرف شوند، می‌توانند به پیشگیری و کنترل کتوز کمک کنند.
برای پیشگیری از کتوز، استفاده از ترکیب این پیش‌سازها در جیره گاوهای خشک و تازه‌زا، به‌ویژه گاوهای پرتولید یا با امتیاز بدنی بالا، بسیار مؤثر است. پروپیلن گلایکول و پروپیونات‌ها سریع‌ترین اثر را دارند، در حالی که کولین و نیاسین به‌صورت حمایتی از عملکرد کبد پشتیبانی می‌کنند.
محصولات حاوی مخمر نیز با بهبود هضم و افزایش مصرف خوراک، به کاهش خطر کتوز در گاوهای تازه‌زا کمک می‌کنند.
جمع‌بندی
کتوز بالینی و تحت‌بالینی، شایع‌ترین اختلالات متابولیکی در گاوهای شیرده پرتولید هستند. از آن‌جا که این بیماری زمانی رخ می‌دهد که گاو انرژی کافی دریافت نمی‌کند، می‌توان کتوز را نشانه‌ای از مشکل اساسی‌تری در گاو تازه‌زا دانست که نیاز به بررسی دقیق‌تر دارد. با رعایت اصول مدیریتی صحیح، تغذیه متعادل و استفاده از مکمل‌های مناسب، می‌توان بروز بیماری کتوز را به‌طور مؤثری کنترل کرد.
یک پاسخ
ممنون از خانم دکتر احمدی
عالی بود