زایمان گاو و نحوه نگهداری گاو قبل و بعد از زایمان یکی از مهم ترین نکات مدیریتی یک گاوداری است. چرا که در این هنگام گاو لحظاتی سخت و چالش برانگیز را پشت سر می گذارد و هرگونه اتفاق نامطلوب در این زمان منجر به ایجاد آسیب در سلامت دامو عملکرد تولیدی خواهد شد. از طرف دیگر گوساله ها نیز با تغییر جدی در محیط مواجه شده و بسیار حساس هستند. در این مقاله قصد داریم به تشریح مراحل زایمان گاو و نکات مهم مراقبتی در آن زمان بپردازیم.
زایمان گاو و نگهداری قبل و بعد از آن
زایمان گاو دارای سه مرحله قبل، حین و پس از زایمان است. هر یک از این مراحل به طور جداگانه می توانند در پشت سر گذاشتن یک زایمان موفق موثر باشند. بنابراین کارهایی که برای زایمان گاو باید انجام دهیم صرفا در زمان زایمان گاو نیستند. در این مقاله به تشریح هر یک از این مراحل و نکات مهم مدیریتی در آن هنگام می پردازیم.
اقدامات قبل از زایمان گاو
برنامه ریزی برای زایمان موفق گاو از مدت ها پیش از زایمان و با اقداماتی نظیر تلقیح در زمان و یا با اسپرم مناسب شروع می شود. حتی می توان گفت گاو خوب و سالم از زمان تولد و با مدیریت بهداشتی و تغذیه ای صحیح از دوران نوزادی تا زایمان مشخص می شود. چرا که داشتن زایمان خوب بستگی به رشد و پرورش مناسب دام آن دارد.
گاوهای سالم تر و رشد یافته تر می توانند گوساله های قوی تری را به دنیا آورند که به آن اثرات مادری در عملکرد گوساله می گویند. گاوهایی که بیش از حد لاغر، کوچک یا چاق هستند در هنگام زایمان یا پس از آن با مشکل مواجه می شوند.
دوره انتقالی در گاو و گاوهای در انتظار زایمان
دوره انتقالی دو هفته منتهی به زایمان و دو هفته پس از آن را شامل می شود. در واقع در این دوره یک گاو از حیوان غیر شیرده به دام شیرده تبدیل شده و در همین هنگام مرحله سخت زایمان را نیز پشت سر می گذارد. مصرف خوراک در این دوره به دلایل متعدد از جمله استرس زایمان، فضای اندک حفره شکمی و تغییرات فیزیولوژیکی پایین است. یکی از متداول ترین توصیه ها برای گاوهای دوره انتقالی تغییر تدریجی جیره خوراکی از جیره گاو خشک یا تلیسه به جیره گاو شیری است. چرا که تغییر ناگهانی جیره ممکن است سبب افزایش خطرات مربوط به اسیدوز یا چرخش شیردان شود. همچنین توجه به تعادل آنیون و کاتیون جیره برای پیشگیری از تب شیر مهم است.
کاهش مشکلات دوران انتقالی موجب کمتر شدن مشکلات در دوران شیردهی از قبیل ورم پستان، کبد چرب، کبد، افت تولید شیر، ناباروری و … می گردد.
وبینار مدیریت و تغذیه گاوهای شیری در دوره انتقال l دکتر حسین جهانی (فیلم + خلاصه)
سلامت دستگاه گوارش گاوهای شیری به خصوص در بخش های روده ای یکی از موارد شایان توجه اصلی در پرورش گاوهای شیری، به خصوص در دوره حساس انتقالی است. به همین منظور وبیناری با همین موضوع توسط شرکت افزودنی های خوراک فرتاک با سخنرانی دکتر حسین جهانی، عضو هیئت علمی دانشگاه کردستان برگزار شد. پیشنهاد می شود فیلم کامل این وبینار 100 دقیقه ای را جهت آگاهی از جزئیات بیشتر مشاهده فرمایید.
انتخاب اسپرم مناسب
انتخاب اسپرم مناسب باید با راهنمایی کارشناس و با توجه به مشخصات اسپرم و گاو انجام شود. باید توجه شود که اسپرم هایی که گوساله های بزرگی را به دنیا خواهند آورد برای تلیسه ها یا گاوهای ریزنقش مناسب نیستند. چرا که خطر سخت زایی را افزایش خواهند داد. در ادامه به عوامل و روش های مدیریت سخت زایی خواهیم پرداخت.
محل نگهداری گاو نزدیک به زایمان
گاوهای نزدیک به زایمان باید در محلی بهداشتی و دارای دسترسی راحت نگه داری شوند. معمولا بهاربند گاوهای انتظار زایمان نزدیک ترین بهاربند به محل کارکنان گاوداری است. چرا که بهتر است هر دو ساعت یک بار برای بررسی وضعیت به گاو سرکشی شود و یا به طور مداوم تحت نظر باشد.
مشخصات زایشگاه گاو
زایشگاه گاو، مکانی است که گاو در زمان زایمان باید در آنجا نگهداری شود. با دیدن نخستین علائم زایمان باید گاو را به زایشگاه منتقل کرد. محیط زایشگاه باید خشک باشد و کف آن با کاه و کلش نرم و بهداشتی پوشیده شده باشد. بهتر است قبل از هر زایمان زایشگاه را تمیز و ضدعفونی کنیم. گاو در زایشگاه باید دارای دسترسی به خوراک و آب باشد. همچنین شیردوش تک واحدی برای دوشش آغوز در لحظات نخستین زایمان مورد نیاز است. سایر لوازم و امکانات لازم برای زایمان نیز باید همواره آماده باشد.
نشانه های زایمان گاو
علائم زایمان گاو راه می توان از طریق تغییرات فیزیکی و رفتاری تشخیص داد. معمولا پستان گاوها دو تا سه هفته پیش از زایمان شروع به بزرگ شدن می کند. پستان تلیسه ها دیرتر بزرگ می شود. ترشح شیر از ساعاتی پیش از زایمان آغاز می شود. در ساعات منتهی به زایمان پستان ها پر شده و چین و چروک آن ها از بین می رود. در واقع آغوز گاو ترشح شده است و آماده مصرف توسط گوساله می باشد.
وقتی اطراف دم حالت گود و فرو رفته پیدا می کند یعنی به احتمال زیاد گاو بین دو تا سه ساعت آینده زایمان خواهد کرد. در این هنگام ترشحات مخاط یا مایعات لزج از واژن قابل مشاهده است. همچنین گاو در ساعات منتهی به زایمان دچار بی قراری و کاهش اشتها شده و از گروه جدا می شوند.
فرایند زایمان گاو
مرحله اول: آماده شدن گوساله برای خروج
از دو ساعت پیش از زایمان گاو انقباضات رحمی افزایش می یابد. انقاباضات رحمی در گاوها نسبت به تلیسه ها سریع تر هستند. در تلیسه ها این انقباضات هر 60 دقیقه صورت می گیرند، اما در گاوهای چند شکم زایش انقباضات هر 30 دقیقه اتفاق خواهند افتاد. در اثر انقباضات گوساله با دست و سر وارد کانال زایمان می شود. اگر گوساله به درستی در کانال قرار گرفته باشد و یا گاو دچار سخت زایی نباشد، گوساله به طور خود به خودی به دنیا می آید.
مرحله دوم: خروج گوساله
با تداوم انقاباضات رحم، گوساله بیشتر خارج می شود و فشار آن موجب پاره شدن کیسه یا پرده جنینی می شود. در این هنگام فرایند زایمان آغاز شده است. در واقع دو کیسه آب وجود دارد که اولی کوریوآلانتوئیس نامیده می شود. کیسه دوم که آمنیوم می باشد به فاصله یک ساعت بعد پاره می شود.
با انقباضات بیشتر، هدایت گوساله به سمت کانال زایمان صورت می گیرد. دو ساعت پس از پاره شدن کیسه ها دست های گوساله مشاهده می شوند. پس از گذشت نیم تا دو ساعت زایمان به طور طبیعی اتفاق خواهد افتاد.
اگر گاو به طور طبیعی در این مراحل زایمان خود را انجام دهد، نیازی به دخالت در فرایند زایمان نیست و بهتر است گاو به صورت خود به خودی مراحل را طی نماید. اگر در گاوها تا یک ساعت و در تلیسه ها تا یک ساعت و نیم پس از دیده شدن دست ها گوساله خارج نشد، باید علت تاخیر بررسی شود. در صورتی که گاو به طور طبیعی قادر به زایمان نباشد و یا مراحل ذکر شده با تاخیر صورت گیرد نیاز به مداخله با نظر کارشناس یا دامپزشک وجود دارد.
مرحله سوم: خروج جفت و پرده های جنینی
دو تا هشت ساعت پس از زایمان، جفت از بدن گاو خارج می شود. در صورتی که این اتفاق به طور طبیعی صورت نگیرد، جفت ماندگی اتفاق افتاده است. علت جفت ماندگی معمولا مدیریت ضعیف گاو در دوران پیش از زایمان است. جفت ماندگی عوارضی همچون عفونت های رحمی و مشکلات مرتبط با باروری مجدد را در پی دارد. در صورت مشاهده جفت ماندگی باید به دامپزشک متخصص مراجعه کرد.
چه زمانی باید در زایمان گاو دخالت کرد؟
همانطور که گفته شد دخالت در زایمان طبیعی گاو لازم نیست. اما اگر اتفاقات زیر مشاهده شد باید به گاو برای زایمان کمک کرد.
- پس از گذشت 4 تا 6 ساعت از شروع بی قراری، فرایند زایش آغاز نشده است.
- پس از گذشت 2 ساعت هیچ بخشی از گوساله دیده نمی شود.
- اگر دست ها یا پوزه گوساله دیده شد، اما پس از دو ساعت هنوز زایمان اتفاق نیافتاده است
- و یا هرگونه اتفاق غیر طبیعی دیگر
باید توجه داشت در صورت کمک نکردن به زایمان و یا هرگونه دخالت نادرست، ممکن است تبعات زیان آفرینی متوجه گاو یا گوساله گردد. آسیب به رحم و واژن، ایجاد عفونت، آسیب به دستگاه تنفسی، مفاصل و استخوان های گوساله یا مرگ گوساله یا مادر از جمله اتفاقاتی هستند که ممکن است در صورت زایمان غلط صورت گیرد.
سخت زایی گاو چیست؟
هرگونه اشکال یا غیر طبیعی بودن زایمان، خواه به کمک نیاز باشد یا نه را سخت زایی به شمار می آورند. سخت زایی ممکن است عوارضی که در بالا ذکر شد را به دنبال داشته باشد.
علت سخت زایی گاو چیست؟
عوامل متعددی سبب سخت زایی در گاو می شوند. این علت ها می توانند مربوط به مادر یا گوساله باشند. عوامل مربوط به مادر سخت زایی می توانند از قبیل پیچ خوردگی رحم، مشکلات مربوط به جفت و واژن باشند. معمولا تلیسه ها به دلیل فضای لگنی کوچک تر سخت زایی را بیشتر تجربه می کنند.
عوامل سخت زایی که مربوط به گوساله هستند نیز می توانند مانند عدم تناسب اندازه گوساله با اندازه مادر (گوساله های بزرگ برای تلیسه)، بیش از حد بزرگ بودن گوساله، دو قلوزایی، نحوه قرار گرفتن اندام های گوساله و زاویه قرار گرفتن خط پشتی گوساله نسبت به مادر باشد.
وقتی گاو زایمان نمی کند باید چکار کرد؟
چگونه در هنگام سخت زایی به گاو کمک کنیم؟
در هنگام مواجهه با گاوی که زایمان نمی کند پیش از هر چیز باید خونسردی و آرامش را حفظ نمود. مواردی که در ادامه به آن خواهیم پرداخت باید توسط فرد با تجربه یا دامپزشک ماما انجام شود. ممکن است افراد کم تجربه با خطا در انجام کار موجب ایجاد زیان شوند. بنابراین تاکید می شود این موارد صرفا جهت آگاهی بوده و باید از فرد ماهر برای حل مشکل سخت زایی کمک گرفت. چرا که هرگونه اقدام هیجانی و اشتباه می توان مشکل آفرین باشد.
لوازمی که باید برای مواجهه با سخت زایی آماده نمود شامل ریسمان برای بستن دم گاو، زنجیر یا ریستمان برای بیرون کشیدن گوساله، مواد ضد عفونی کننده و روان کننده، دستکش های بهداشتی مخصوص، سطل تمیز و آب ولرم هستند.
ابتدا باید دست ها را تا بازو به دقت شسته، سپس دستکش بهداشتی و تمیز را دست می کنیم و با دست وضعیت گوساله را مشخص می کنیم. اهمیت رعایت بهداشت به علت حساسیت بالای گاو و گوساله و احتمال انتقال عفونت در دام و یا بیماری های مشترک به انسان است.
در نخستین مرحله باید وضعیت گوساله بررسی شود. بررسی وضعیت گوساله می تواند به کمک سونوگرافی یا لمس با دست انجام شود.
اگر حالت های زیر مشاهده شود، کار زیاد سختی در پیش نیست.
- سر گوساله از فرج خارج شده و سر وارد لگن شده باشد.
- سم گوساله از فرج گاو در هنگام انقباضات مادر خارج و داخل شود.
- با ورود دست به داخل فرج اطراف گوساله فضا داشته باشد.
در حالت های زیر زایمان سخت تر است
- هیچ یک از شرایط قبل دیده نشود
- پاها یا پشت گوساله به سمت بیرون باشد و سر آن به سمت داخل باشد. (یکی بحرانی ترین انواع سخت زایی که نیاز به دخالت فوری دارد)
- دست های گوساله در لگن به صورت ضرب دری باشد. این مسئله نشان دهنده پهن بودن شانه ها نسبت به حفره مادری بوده. بنابراین یکی از نشانه های سخت زایی جدی است.
- سم های گوساله به سمت داخل چرخیده باشد. به نحوی که مفاصل گوساله به سمت بیرون باشد.
دومین مرحله از دخالت در زایمان اصلاح وضعیت گوساله در رحم در صورت امکان است. اگر پای گوساله به سمت خارج باشد باید سریعا گوساله را بیرون کشید. اما اگر سر گوساله به سمت خارج است، می توان با دست یا به آرامی وضعیت آن را اصلاح نمود. این مسئله بسیار حساس بوده و ممکن است انجام اشتباه آن سبب آسیب جدی گردد.
آخرین مرحله، بیرون کشیدن گوساله در صورت ناتوانی مادر در خارج کردن آن است. باید برای این کار دست های گوساله را با طناب یا زنجیر مخصوص بست و سپس به نرمی و هماهنگ با انقباضات رحمی گاو آن را بیرون کشید. باید دقت کرد بیرون کشیدن محکم گوساله یا بستن به تراکتور ممکن است سبب آسیب جدی به گوساله یا مادر گردد.
ممکن است هیچ یک از اقدامات فوق کارساز نباشد و برای نجات گاو و گوساله عمل سزارین توسط دامپزشک متخصص لازم به اجرا باشد.
اقدامات لازم پس از به دنیا آمدن گوساله
گوساله به محض به دنیا آمدن در حساس ترین مرحله زندگی خود به سر می برد. چرا که تغییر ناگهانی محیط برای او بسیار سخت خواهد بود. در نخستین لحظات تولد بهتر است مایعات رحمی جهت باز شدن مسیر تنفس از دهان گوساله خارج شود. گاوها تمایل دارند گوساله خود را با زبان خشک کنند. این کار موجب می شود خون نیز در بدن گوساله بیشتر به جریان بیافتد. همچنین باید جفت را بلافاصله از گاو دور کرد. چرا که گاوها تمایل دارند جفت خود را پس از زایمان ببلعند.
یکی از نیازهای جدی گاو تازه زا آب سالم و مناسب است. چرا که گاو به دلیل کم تحرکی قبل از زایمان، استرس و تولید شیر آب زیادی را از دست داده است. همچنین مصرف آب موجب پر شدن شکمبه و حفره شکمی می شود که احتمال چرخش شیردان کاهش خواهد یافت.
باید از شیر خوردن مستقیم گوساله از پستان مادر جلوگیری کرد. چرا که این کار خطر بیمار شدن گوساله را افزایش می دهد. آغوز گاو باید پس از زایمان دوشیده شود و بلافاصله حداقل میزان 2 کیلوگرم از آن به گوساله خورانده شود. چرا که این عمل سبب انتقال ایمنی به گوساله می شود.
در صورت تمایل به کسب اطلاعات بیشتر در رابطه با نحوه پرورش و مراقبت صحیح از گوساله پیشنهاد می شود وبینار راهکارهای افزایش سلامت و کاهش بیماری های گوساله های شیرخوار را مشاهده نمایید.
