بررسی علل اصلی تلفات در مرغداری ها و روش های کاهش آن

صنعت مرغداری به عنوان یکی از ارکان اصلی تامین پروتئین حیوانی، نقش مهمی در امنیت غذایی و اقتصاد جهانی ایفا می­کند. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، تولید گوشت مرغ و تخم مرغ بیش از 30 درصد از کل پروتئین مصرفی انسان­ها را تشکیل می­دهد و انتظار می­رود این رقم تا سال ۲۰۳۰ با رشد جمعیت و تغییر الگوهای مصرف، به میزان قابل توجهی افزایش یابد. در ایران نیز این صنعت با تولید سالانه­ی بیش از 5/2 میلیون تن گوشت مرغ و ۹۰۰ هزار تن تخم مرغ، سهم عمده­ای در تامین نیازهای داخلی و اشتغال زایی دارد.

با این وجود، تلفات بالای مرغداری­ها به یک چالش جدی در این صنعت تبدیل شده است. برآوردها نشان می­دهد که به طور متوسط 5-20 درصد از گله ­های پرورشی در اثر عوامل مختلف تلف می­شوند که این امر سالانه میلیاردها تومان زیان اقتصادی به همراه خواهد داشت. این میزان تلفات نه تنها بر سودآوری مرغداران تاثیر گذاشته، بلکه با افزایش فشار بر منابع طبیعی (مانند آب و خوراک)، پایداری محیط زیست را نیز تحت تاثیر قرار می­دهد. علل اصلی تلفات در مرغداری ­ها را می­توان به چند دسته­ ی کلی تقسیم بندی کرد:

• بیماری­های عفونی (ویروسی، باکتریایی و انگلی) که به دلیل مدیریت نادرست بهداشت و یا نقص در سیستم­ های واکسیناسیون شیوع می­یابند.
• تنش­ های محیطی مانند دمای نامناسب، تهویه ­ی ناکافی و تراکم بالای گله که منجر به تضعیف سیستم ایمنی طیور می­گردد.
• عوامل تغذیه ­ای مانند کمبود ریزمغذی ­ها و یا استفاده از خوراک آلوده.
• عوامل ژنتیکی مرتبط با نژادهای پرورشی که مقاومت پایینی در برابر بیماری­ها و یا شرایط سخت محیطی دارند.

بررسی این عوامل و ارائه­ی راهکارهای عملی برای کاهش تلفات، نه تنها به افزایش بهره وری اقتصادی منجر خواهد شد، بلکه نقش مهمی در تضمین سلامت محصولات طیور و امنیت غذایی ایفا می­کند. این مقاله با مرور یافته­ های علمی جدید می­کوشد تا چارچوبی جامع برای مدیریت یکپارچه­ی چالش ­های نامبرده ارائه دهد. چنین رویکردی برای سیاستگذاران، مرغداران و محققان حوزه­ی دامپروری به منظور طراحی روش­های پایدار و کاهش ریسک­های پیشرو الزامی است.

 

علل اصلی تلفات در مرغداری ­ها:

• بیماری های عفونی و عوامل پاتوژن

بیماری­های عفونی یکی از مهم­ترین عوامل تلفات در مرغداری­ها به شمار می­روند که به دلیل سرعت انتشار بالا و اثر مستقیم بر سیستم ایمنی پرندگان، پرورش دهندگان را متحمل خسارات اقتصادی شدیدی می­کنند. این بیماری­ها به چهار گروه اصلی تقسیم میشوند:

• بیماریهای ویروسی (مانند آنفلوانزای مرغی، نیوکاسل)

بیماری‌های ویروسی یکی از مهم‌ترین بیماری‌های واگیردار در صنعت پرورش طیور هستند. این بیماری‌ها می‌توانند به سرعت در میان گله‌های مختلف گسترش یابند و موجب مرگ و میر بالا، کاهش تولید و ضررهای اقتصادی شوند. این بیماری‌ها از روش‌های مختلفی منتقل شده و علائم گوناگونی دارند. (مطالب مربوط به این بخش در سایت شرکت موجود می­باشد).

شایع ترین بیماری های ویروسی در طیور

• بیماری های باکتریایی

عوامل متعددی از جمله مدیریت نادرست بهداشت، تراکم بالای گله، استرس‌های محیطی و نقص در برنامه‌های پیشگیرانه می‌توانند زمینه‌ساز شیوع این عفونت‌ها شوند. طیف وسیعی از باکتری‌های بیماری‌زا مانند سالمونلا، اشرشیاکلی، کامیلوباکتر و مایکوپلاسما هر یک به شیوه‌ای خاص سلامت طیور را به مخاطره می‌اندازند.

شایع‌ترین بیماری‌های باکتریایی در طیور

• عفونت ­های قارچی و انگلی

 به ­طور خلاصه، در این بخش می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آسپرژیلوس: این قارچ از طریق غذای کپک زده و یا بستر آلوده منتقل می­شود (برای پیشگیری می­توان از ضد عفونی­کننده­های خوراک مانند ای-کلین استفاده کرد). از علائم آلودگی به این قارچ می­توان به تنفس صدادار، بی اشتهایی و تلفات در جوجه ­های جوان اشاره کرد.
• کاندیدیازیس: در این مورد می­توان به عفونت دستگاه گوارش ناشی ازقارچ Candida albicans. اشاره کرد. عوامل ایجاد کننده­ ی این قارچ عبارتند از ذخیره سازی نامناسب خوراک (دمای بالا و رطوبت) و تهویه­ ی ناکافی در سالن­های پرورش.

 

در رابطه با بیماری­ های انگلی می­توان به موارد زیر اشاره داشت:

1) کوکسیدیوز که شایع­ترین آنهاست. انگل Eimeria به سلول­های روده حمله کرده و عملکرد پرنده را تحت تاثیر قرار می­دهد و در موارد شدید منجر به مرگ پرنده خواهد شد. از علائم آن می­توان به اسهال خونی، کاهش رشد، و افزایش تلفات در جوجه ­ها اشاره کرد.

کوکسیدیوز در طیور و راههای پیشگیری و درمان آن

2) کرم­ های روده­ای: شامل گونه ­های Ascaridia galli  و Heterakis gallinarum. بوده و منجر به کاهش جذب مواد مغذی و کم خونی در پرنده می­شوند.

3)  شپش و کنه ­ها: که از طریق ایجاد استرس، کم خونی و انتقال بیماری­های ثانویه سبب افزایش تلفات در مرغداری­ها می­شوند.

• مدیریت ضعیف بهداشت و شکست در اجرای برنامه ­های واکسیناسیون

مدیریت نادرست بهداشت و عدم اجرای صحیح واکسیناسیون از عوامل کلیدی تشدید تلفات در مرغداری­ها هستند. برای مثال استفاده از واکسن­های تاریخ گذشته و یا نگهداری نادرست آنها (مثلا شکست زنجیره­ی سرمایی) و زمانبندی نادرست واکسیناسیون (مثلا تاخیر در واکسیناسیون نیوکاسل در جوجه ­های یکروزه) از عوامل موثر بر شکست واکسیناسیون می­باشند. ضدعفونی ناکافی سالن­ها و تجهیزات (که باعث بقای پاتوژن­ها (مانند سالمونلا در بستر مرطوب) می­شود) وعدم رعایت قرنطینه برای پرندگان تازه وارد یا آلوده نیز سبب بروز بیماری و در نتیجه افزایش تلفات در گله خواهند شد.

 

عوامل محیطی و مدیریتی

• نقص در سیستم تهویه و کنترل دما (تنش گرمایی یا سرمایی)

تنش گرمایی در طیور و راه کارهای عملی برای آن

• آلودگی هوا (تجمع آمونیاک، گردوغبار)

با افزایش میزان آمونیاک سالن پرورش به بیش از 25 پی پی ام، آسیب به سیستم تنفسی و کاهش عملکرد ریه­ها در اثر ابتلا به بیماری­های تنفسی گزارش شده است. گرد و غبارهای ایجاد شده در سالن نیز حاوی میزان نسبتا بالایی باکتری و قارچ هستند که عملکرد ریه­ ها را تحت تاثیر قرار داده و در غلظت­های بالا شیوع بیماری­های تنفسی را افزایش می­دهند.

• تراکم بیش ازحد مرغ­ها در واحد سطح

مطالعات بسیاری در زمینه­ی اثر تراکم پرنده بر عملکرد آنها انجام شده است. مطالعات تراکم مناسب در گله­های گوشتی و تخم­گذار را به ترتیب در حدود 12-10 قطعه و 8-6 قطعه در هر مترمربع سالن پیشنهاد می­کنند.

 

مشکلات تغذیه ­ای

• کمبود مواد مغذی در جیره­ ی غذایی (ویتامین­ها و مواد معدنی)

مطالعات مختلف تاثیر مواد مغذی مختلف بر سلامت پرنده را بررسی کرده اند. برای مثال آنها نشان دادند که کمبود ویتامین آ سبب تضعیف سیستم ایمنی و ابتلا به عفونت می­شود. همچنین مطالعات بسیاری اثرگذاری کلسیم و فسفر را در مرغان تخم­گذار گزارش کرده ­اند.

• استفاده از خوراک آلوده یا نامرغوب

سموم قارچی (مانند آفلاتوکسین) در ذرت و سویای کپک زده، باعث آسیب کبدی و مرگ ومیر می­شوند.

• عدم دسترسی کافی به آب آشامیدنی سالم

کیفیت آب به وسیله­ی شاخص­های پیچیده و آسانی سنجیده می­شود. با این حال، توصیف کیفیت خوب آب تاحدودی دشوار است. فاکتور هایی مانند سطح آلودگی باکتریایی، سایر آلاینده ها، عناصر طبیعی ( سدیم، منیزیم)، کل ترکیبات محلول (TDS)و pH آب می­توانند بر مصرف آب و خواص فیزیولوژیکی طبیعی که منجربه عملکرد پایین طیور می­شود می­تواند تاثیر گذار باشد.

شاخص های ارزیابی کیفیت آب مرغداری

 

تنش و عوامل رفتاری

• تنش ناشی از حمل ونقل، جابجایی و یا تغییرات ناگهانی محیط

جابجایی­های طولانی مدت بدون دسترسی به آب و غذا سبب کاهش عملکرد پرندگان و مستعد شدن آنها به بیماری و در نهایت مرگ می­شود. همچنین، تغییرات ناگهانی در جیره­ی غذایی و یا برنامه ­های نوری نامناسب به ویژه در مرغان تخم­گذار سبب افزایش نرخ تلفات در گله می­شود.

• رفتارهای تهاجمی در گله (مانند کانیبالیسم)

پرورش متراکم در قفس، موجب تحریک رفتارهای نوک زدنی (کانیبالیسم) طیور به مقعد، پنجه ها و تخم می­شود. شروع نوک زنی ابتدا از محل اتصال دم می­باشد. یکی از مهم­ترین راهکارهای بهبود کانیبالیسم، کاهش شدت نور سالن پرورشی، شناسایی پرندگان مضطرب و اسپری ترکیبات بد طعم و بد بو (روغن کربنات آمونیم) برای کاهش نوک زنی سالن­های پرورشی است.

تشخیص علت مشکلات رایج مرغ تخمگذار

 

عوامل ژنتیکی

• نژادهای حساس به بیماری و یا برخی شرایط محیطی

برخی از نژادها به­طور ژنتیکی به برخی از بیماری­ها و شرایط حساس­ترند. برای مثال در میان مرغان تخم گذار، نژاد لگهورن نسبت به تنش گرمایی حساس­ترند.

علاوه بر پنج عامل ذکر شده، برخی از حوادث غیرمترقبه مانند آتش سوزی، قطعی برق و خرابی تجهیزات و حمله­ی حیوانات شکارچی نیز می­توانند سبب افزایش نرخ تلفات گله شوند.

 

راهکارهای کاهش تلفات

• بهبود مدیریت بهداشت و پیشگیری از بیماریها

به منظور مدیریت بهتر بیماری­ها، تنظیم برنامه­ی واکسیناسیون دقیق براساس شیوع بیماری در منطقه و استفاده از واکسن­های مناسب و با کیفیت براساس توصیه­ی دامپزشک می­بایست در دستور کار قرار گیرد. به جهت رعایت اصول بایوسکیوریتی (ضدعفونی، محدودیت ورود افراد و تجهیزات)، ضدعفونی مداوم سالن­های پرورش با مواد مناسب مانند فرمالدهید و ایجاد محدودیت برای ورود افراد و تجهیزات به سالن­ها. برای نظارت مستمر بر سلامت گله و تشخیص زودهنگام بیماری­ها، نمونه­برداری منظم از گله و آزمایش PCR یا کشت میکروبی و قرنطینه کردن پرندگان آلوده برای جلوگیری از انتشار بیماری باید در برنامه­ی کار پرورش دهنده قرار گیرد. مبارزه با جوندگان و حشرات (مانند مگس و سوسک) که ناقل بیماری­ها هستند (برای مثال نصب توری در پنجره ­ها و استفاده از حشره ­کش­ های ایمن).

• بهبود شرایط محیطی

به منظور بهبود شرایط محیطی و جایگاه پرورش می­توان به نصب سیستم­های تهویه­ی پیشرفته و کنترل خودکار دما و رطوبت، کاهش تراکم گله و طراحی مناسب سالن­ها و استفاده از مواد جاذب آمونیاک بستر (مانند زئولیت) اشاره کرد.

• تغذیه ­ی علمی و متعادل

به منظور داشتن یک گله­ی سالم، استفاده از جیره­های متناسب با سن و نژاد پرندگان حائز اهمیت است. برای نیل به این هدف، استفاده از متخصصان زبده­ی جیره نویسی در هر مرغداری لازم و ضروری است. گزارش شده است که استفاده از مکمل­های با کیفیت و افزودنی­های متناسب با شرایط پرنده (مانند پروبیوتیک طیور)  نقش مهمی در حفظ سلامت پرنده دارد. علاوه بر این موارد کنترل دقیق و مداوم کیفیت اجزای خوراک و آب مصرفی الزامی است.

• مدیریت تنش و رفتار گله

امروزه مسئله ­ی رفاه پرندگان از عوامل مهم در دوران پرورش محسوب می­شود. مطالعات بسیاری در زمینه­ی عوامل موثر بر رفاه و سلامت پرنده انجام شده است. برای این منظور، بررسی عوامل تنش زا مانند نور، دما، سر وصدا وضعیت دانخوری­ها و آبخوری­ها الزامی است. برخی استفاده از روش­های اصلاح رفتار (مانند نوک چینی کنترل شده) را جهت داشتن گله­ای با بازدهی بالا پیشنهاد می­کنند.

• استفاده از فناوری­های نوین

بدین منظور، استفاده از سیستم ­های مانیتورینگ هوشمند به منظور رصد مداوم گله و استفاده از نرم افزارهای مدیریت مرغداری برای ثبت داده ­ها و تحلیل روندها توصیه می­شود. بنابراین استفاده از فناوری های نوین و تجهیزات استاندارد مرغداری میتواند یک اقدام موثر در این زمینه باشد.

• آموزش نیروی انسانی

داشتن یک گله ­ی سالم در گروی استفاده از نیروهای انسانی کارآمد و متخصص می­باشد. در نتیجه، برگزاری دوره ­های آموزشی برای کارکنان در زمینه­ ی مدیریت گله و بهداشت و افزایش سطح آگاهی آنها درباره­ ی اهمیت پیشگیری و گزارش دهی سریع مشکلات از الزامات می­باشد.

• اصلاح نژاد و ژنتیک

در این مورد انتخاب نژادهای مقاوم به بیماری و سازگار با شرایط متفاوت محیطی و همکاری با مراکز تحقیقاتی برای توسعه­ ی نژادهای بهبودیافته می­تواند نقش مهمی در کاهش تلفات مرغداری­ ها داشته باشد.

• چالش­های موجود

با وجود ذکر اجمالی موارد موثر بر کاهش تلفات مرغداری­ها، یکسری چالش­ها و محدودیت­ های مطرح خواهند شد که با مطالعه ­ی دقیق و گسترده­ی متخصصان این امر مرتفع خواهند شد. از جمله­ ی آنها می­توان به  موانع مالی برای اجرای راهکارهای پیشرفته و مقاومت پاتوژن­ها به داروها و واکسن­ها اشاره کرد.

• چشم‌انداز آینده

علی­رغم مطالب ذکر شده، صنعت مرغداری در آستانه­ی تحولی اساسی قرار دارد. با توجه به پیشرفت‌های علمی و فناورانه، انتظار می‌رود درآینده شاهد:

• کاهش درصد تلفات گله‌ها
• بهبود ضریب تبدیل خوراک
• کاهش مصرف انرژی و
• توسعه ­ی مدل‌های پرورش پایدار و دوستدار محیط زیست، باشیم.

پیشنهاداتی از جمله: ایجاد صندوق ملی حمایت از نوآوری‌های مرغداری، توسعه ­ی آزمایشگاه‌های مرجع تشخیص بیماری‌ها، بازنگری در قوانین بهداشتی مبتنی بر خطر، تشویق مرغداران به به‌کارگیری فناوری‌های روز، توسعه­ ی بیمه­ ی محصولات طیور و ایجاد شبکه‌های تخصصی مشاوره فنی مطرح می­شود.

• جمع بندی

   مدیریت تلفات در مرغداری‌ها دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای بقای این صنعت حیاتی است. موفقیت در این مسیر نیازمند عزمی ملی، همکاری بین‌بخشی و به‌کارگیری خرد جمعی است (کاهش تلفات در مرغداری‌ها نیازمند همکاری بین بخش‌های مختلف شامل مرغداران، دامپزشکان، متخصصان تغذیه و سیاست‌گذاران است). با اتخاذ رویکردی علمی، عملی و آینده‌نگر، می‌توان صنعت مرغداری را به سمت تولید پایدار، اقتصادی و سازگار با محیط زیست هدایت کرد.

با اجرای راهکارهای ارائه شده در این مطالعه، می‌توان به بهبود قابل توجه در بهره‌وری و سودآوری صنعت مرغداری دست یافت. این امر نه تنها منافع اقتصادی را تامین می‌کند، بلکه نقش مهمی در تضمین امنیت غذایی و سلامت جامعه ایفا خواهد کرد. مطالعات آینده می‌توانند بر ارزیابی اقتصادی این راهکارها و توسعه­ ی روش‌های نوین مدیریتی تمرکز کنند. با به‌کارگیری دانش روز و تجربیات عملی، صنعت مرغداری قادر خواهد بود چالش‌های پیش‌رو را به فرصت‌هایی برای رشد و توسعه تبدیل کند.