غلات و حبوبات منابع اصلی پروتئین برای انسانها هستند و پایهی تغذیهی دامها را نیز تشکیل میدهند. با این حال، این محصولات بهصورت جداگانه نمیتوانند تمام اسیدهای آمینه ضروری، چربیها، اسیدهای چرب، مواد معدنی و ویتامینها را تأمین کنند.
ترکیب دانههای غلات و حبوبات، بهویژه میزان پروتئین آنها، باعث شده که این محصولات برای تغذیهی انواع دام بسیار مناسب باشند. با این حال، برخی ترکیبات موجود در این دانهها که به عنوان عوامل ضدتغذیهای شناخته میشوند، میتوانند ارزش غذایی آنها را کاهش دهند و در صورت مصرف بیش از حد، مشکلاتی برای سلامت انسان و حیوانات ایجاد کنند. روشهای مختلفی مانند فرآوری مواد غذایی و استفاده از افزودنی ها و آنزیمها برای کاهش یا حذف این ترکیبات ضدتغذیهای و افزایش ارزش تغذیهای دانهها به کار گرفته میشود.
این مقاله مروری بر ارزش تغذیهای دانههای غلات و حبوبات و همچنین نقش مواد اولیه در تغذیهی حیوانات و تأثیر آن بر کیفیت تولیدی آن ها ارائه میدهد.
مقدمه
در کشاورزی مدرن، هدف تأمین غذای کافی برای جمعیت جهان است. دانههای غلات و حبوبات نقش مهمی در تغذیهی جوامع توسعهیافته و در حال توسعه دارند. بنابراین، نیاز است که به دنبال منابع محلی و ارزانقیمت برای مواد اولیهی خوراک دام باشیم، بهویژه موادی که رقابتی بین مصرف انسانی و تغذیهی دام ایجاد نکنند.
با افزایش استانداردهای تغذیهی انسانی در سراسر جهان، تقاضا برای محصولات دامی مانند شیر، کره، تخممرغ و گوشت نیز افزایش مییابد. این تقاضا فقط از طریق استفاده از خوراک دام با محتوای پروتئین بالا قابل تأمین است. منابع گیاهی پروتئین، دارای فیبر غذایی بالا، چربی کم (بهویژه چربیهای اشباعنشده) و مقدار کافی از اسیدهای آمینه ضروری نیستند. بنابراین، برای داشتن یک رژیم متعادل، باید ترکیبی از منابع مختلف پروتئین گیاهی در تغذیه دام استفاده شود.
ارزش تغذیه ای دانههای غلات و حبوبات بسیار متغیر است و تفاوتهای زیادی بین گونهها و حتی بین ارقام مختلف یک گونه وجود دارد. عوامل متعددی مانند میزان پروتئین، ترکیب اسیدهای آمینه، قابلیت هضم پروتئین و سایر ویژگیهای تغذیهای در این تفاوتها نقش دارند. علاوه بر این، برخی از دانههای غلات و حبوبات حاوی مقادیر زیادی عوامل ضدتغذیهای هستند که میتوانند در شرایط خاص، اثرات نامطلوبی بر سلامت حیوانات بگذارند. برای مثال، تاننها در جیره های خوراکی کمپروتئین و فیتاتها در جیره های با کمبود فلزات، میتوانند مشکلات تغذیهای ایجاد کنند.
برخی از گونههای حبوبات نیز حاوی ترکیبات شیمیایی سمی مانند لتیروژنها، گلیکوزیدهای سیانوژنیک و سایر مواد سمی هستند که اگر به مقدار زیاد مصرف شوند، ممکن است سمی باشند. بنابراین، در برنامههای اصلاح نژاد گیاهان برای افزایش بازده، مقاومت به بیماریها و بهبود ارزش غذایی، باید به این عوامل توجه داشته باشند تا از تولید ترکیبات مضر یا تغییرات نامطلوب در ترکیب شیمیایی جلوگیری کنند.
ترکیب شیمیایی دانههای غلات
حبوبات دارای چگالی انرژی بالایی هستند که این ویژگی به دلیل میزان بالای پروتئین، نشاسته و چربی در آنها است. علاوه بر این، حبوبات دارای مقادیر مناسبی از کلسیم هستند. ترکیب شیمیایی این دانهها تحت تأثیر گونهی گیاهی و شرایط محیطی قرار دارد .
عوامل ضدتغذیهای در دانههای غلات
یکی از محدودیتهای استفاده از حبوبات در خوراک دام، وجود ترکیبات ضدتغذیهای در آنها است. این ترکیبات نهتنها ارزش تغذیهای را کاهش میدهند، بلکه در صورت مصرف زیاد، میتوانند باعث مشکلات جدی سلامتی در انسان و دام شو د.
نمونههایی از ترکیبات ضدتغذیهای در غلات:
- در باقلا، میزان انرژی به مقدار ویتامینها، تاننها، و ترکیبات ضدتغذیهای مانند ویکین (Vicine) و کنویسین (Convicine) وابسته است.
- حبوبات در نشخوارکنندگان مشکلات کمتری نسبت به تکمعدهایها (مانند طیور و خوکها) تأثیر بیشتری دارنایجاد می کنند.
روشهای کاهش ترکیبات ضدتغذیهای در غلات:
برای کاهش مقدار این ترکیبات، روشهای مختلفی استفاده شده است، مانند:
- فرآیندهای حرارتی و هیدروترمالی: شامل گرمادهی خشک، بخاردهی، پخت، اتوکلاو و حذف مکانیکی پوسته دانه
- روشهای صنعتی ترکیبی: شامل میکرونیزاسیون، اکستروژن، فلیک سازی و پلتسازی.
ترکیب شیمیایی دانههای لگومینه
غلات در سراسر جهان کشت میشوند. ترکیب شیمیایی، ارزش تغذیهای و محتوای انرژی آنها به عوامل مختلفی مانند ژنتیک، شرایط محیطی، کوددهی و زمان کاشت بستگی دارد.
کاربردهای دانههای لگوم در تغذیهی دام
لگوم ها یکی از منابع پروتئینی ارزانقیمت و باکیفیت برای تغذیهی دام هستند.
مهمترین آنها عبارتاند از:
- سویا (Glycine max)
- نخود (Pisum sativum)
- باقلا (Vicia faba)
- لوبیا (Lupinus spp.)
- عدس (Lens culinaris)
روشهای استفاده از لگوم ها در تغذیهی دام:
- خوراک سبز (چراگاه)
- ماده خشک علوفه
- سیلاژ (خوراک تخمیری)
- هیلاژ (غلات تخمیرشده یا خرد شده)
- دانه نرسیده
- آرد حبوبات برای تهیهی کنسانتره
کاربرد لگوم ها در تغذیهی نشخوارکنندگان:
- غلات و حبوبات کامل گیاهی به دلیل غلظت بالاتر پروتئین خام و تجزیه پذیری بیشتر مواد مغذی در شکمبه، احتمالاً ارزش غذایی بالاتری در مقایسه با سیلوی تولید شده از محصول کامل غلات دارند.
- افزودن لگوم ها به سیلاژ گندم، جو و یولاف باعث بهبود هضم مواد مغذی در شکمبه میشود.
- مخلوط کردن حبوبات و غلات، تأمین بهتری از انرژی و پروتئین برای میکروبهای شکمبه ایجاد میکند.
لگوم ها جایگزین کنجالهی سویا در تغذیهی دام:
مطالعات نشان دادهاند که لگوم میتوانند جایگزین کنجالهی سویا در تغذیهی نشخوارکنندگان شوند:
- باقلا میتواند جایگزین ۵۰ درصد کنجالهی سویا در جیرهی گاوهای شیری شود
- نخود و لوبیا تأثیر مثبتی بر تولید شیر گاوهای شیری دارند
استفاده از لگوم ها در تغذیهی طیور:
- نخود و باقلا به اندازهی کنجالهی سویا برای رشد جوجههای گوشتی مناسب هستند .
- مصرف ۲۰ درصد حبوبات در خوراک جوجههای گوشتی تأثیر منفی بر رشد آنها ندارد
- افزودن آنزیمهای گلیکاناژ به جیرهی حاوی لوبیا باعث بهبود عملکرد جوجههای گوشتی شده است .
تاثیرات کلی مواد اولیه بر سلامت دام و طیور
کیفیت و ترکیب خوراک مستقیماً بر سلامت دام تأثیر می گذارد. مواد اولیه به عنوان پایه و اساس تغذیه حیوانات عمل می کنند و نقش مهمی در رشد، تولید مثل و رفاه کلی آنها نیز ایفا می کنند. در اینجا برخی از تأثیرات کلیدی مواد اولیه بر سلامت دام آورده شده است:
- اساس تغذیه: خوراک منبع اصلی انرژی، پروتئین، ویتامین ها و مواد معدنی برای حیوانات است. یک جیره خوراکی متعادل برای حفظ سلامت مطلوب، رشد و عملکرد تولید مثل ضروری است.
- بهره وری و عملکرد: خوراک با کیفیت بالا سلامت حیوانات را بهبود می بخشد و منجر به افزایش بهره وری می شود. حیواناتی که با خوراک باکیفیت تغذیه میشوند شیر، گوشت و تخممرغ بیشتری تولید میکنند که کمک قابل توجهی به سیستم کشاورزی میکنند.
- پیشگیری از بیماری: یک جیره خوراکی متعادل و مغذی، سیستم ایمنی دام را تقویت می کند و به محافظت از آنها در برابر بیماری ها کمک می کند. خوراک با کیفیت بالا می تواند خطر شیوع بیماری را کاهش دهد و در نتیجه هزینه های مربوط به مراقبت های بهداشتی حیوانات را کاهش دهد.
- رفاه حیوانات: تغذیه خوب باعث افزایش رفاه حیوانات می شود. حیوانات سالم سرزندهتر به نظر میرسند، طبیعیتر رفتار میکنند و سطح استرس کمتری را تجربه میکنند که کیفیت کلی زندگی آنها را بهبود میبخشد.
- تعادل تغذیه ای: یک جیره خوراکی متعادل برای رشد و تولید بهینه بسیار مهم است. مواد اولیه فاقد مواد مغذی ضروری می تواند منجر به کمبود، مانع از سرعت رشد، تولید شیر و عملکرد کلی حیوان شود.
- قابلیت هضم: قابلیت هضم مواد خام تعیین می کند که چگونه مواد مغذی به طور موثر توسط بدن حیوان جذب می شود. قابلیت هضم کم می تواند منجر به پیامدهای بد سلامتی، از جمله کاهش وزن و ضعف ایمنی شود.
- آلاینده ها: مواد خام آلوده ممکن است حاوی پاتوژن ها، سموم و مایکوتوکسین ها باشند که می توانند سلامت حیوانات را به خطر بیندازند و منجر به شیوع بیماری ها و کاهش بهره وری شوند.
- مواد افزودنی خوراک: برخی مواد اولیه ممکن است حاوی افزودنی های مفیدی مانند پروبیوتیک ها و آنزیم ها باشند. این افزودنی ها می توانند سلامت روده را بهبود بخشند، جذب مواد مغذی را سریعتر و سلامت کلی حیوانات را افزایش دهند. با این حال، استفاده بیش از حد از مواد افزودنی نیز می تواند اثرات منفی بر سلامت حیوانات داشته باشد.
- مقاومت آنتی بیوتیکی: استفاده بیش از حد از آنتی بیوتیک ها در خوراک دام می تواند به توسعه باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک کمک کند و تهدیدی قابل توجه برای سلامت حیوانات و انسان باشد.
- استرس و رقابت: خوراک با کیفیت پایین می تواند رقابتی را در بین حیوانات برای منابع محدود ایجاد کند که منجر به استرس، پرخاشگری و افزایش حساسیت به بیماری می شود.
- تأثیر بر سلامت باروری: کمبودهای تغذیه ای ناشی از مواد خام بی کیفیت می تواند بر عملکرد باروری تأثیر منفی بگذارند و منجر به مشکلاتی مانند کاهش نرخ باروری و سلامت ضعیف فرزندان شود.
- پایداری بلند مدت: پایداری منابع خوراک مستقیماً بر سلامت دام تأثیر می گذارد. اتکای بیش از حد به برخی منابع خوراک می تواند منجر به کاهش مواد مغذی و تخریب محیط زیست شود و در نهایت سلامت بلندمدت و پایداری سیستم های تولید دام را به خطر بیندازد.
نتیجه گیری
کیفیت مواد اولیه مورد استفاده در خوراک دام برای سلامت، بهره وری و رفاه دام بسیار مهم است. بنابراین شناخت تأثیر قابل توجه مواد خام بر سلامت حیوانات برای کشاورزان و تولیدکنندگان کشاورزی حائز اهمیت است. مواد خام مورد استفاده در خوراک دام مستقیماً بر عملکرد حیوانات تأثیر می گذارد و انتخاب مواد تشکیل دهنده مناسب با مزایای تغذیه ای باعث افزایش بهره وری، سلامت و رشد می شود. علاوه بر این، مواد خام باکیفیت مواد مغذی ضروری را فراهم می کند و خوش طعمی خوراک را نیز بهبود می بخشد.